Politica 89.8
Η επέλαση των ρομποπιθήκων της τεχνητής νοημοσύνης
Στο έργο του «Περί γενέσεως και φθοράς, ο Αριστοτέλης, σχολιάζοντας τις αντιλήψεις του Λεύκιππου, κατά τον οποίο ο κόσμος προήλθε από τυχαίους συνδυασμούς ατόμων, παρατηρεί ότι τόσο οι τραγωδίες όσο και οι κωμωδίες απαρτίζονται από τα ίδια ομογενή άτομα: τους αλφαβητικούς χαρακτήρες. Διαφέρουν μόνο στη θέση και διάταξή τους.
Τρεις αιώνες αργότερα, ο Κικέρωνας στο «De natura deorum» («Περί της φύσεως των Θεών») διαφωνεί και παρατηρεί ότι αν ίσχυε η ατομική κοσμοθεώρηση και σκορπούσαμε στο έδαφος μία μεγάλη ποσότητα πεσσών σκαλισμένων στο σχήμα γραμμάτων της αλφαβήτας, θα μπορούσαν να πέσουν τυχαία σε τέτοιες θέσεις ώστε να σχηματίσουν τα «Χρονικά» του Eννιου. Πολύ αμφιβάλλει όμως αν με αυτό τον τρόπο θα ήταν δυνατόν να προκύψει έστω και ένας στίχος του ποιητή. Στους στοχασμούς αυτούς, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες ανάγει την προέλευση του Θεωρήματος των Aπειρων Πιθήκων, σύμφωνα με το οποίο ένα εργοτάξιο φιλόπονων πιθήκων, οι οποίοι χτυπάνε στα κουτουρού τα πλήκτρα γραφομηχανών για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, είναι σχεδόν βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα συγγράψουν τα άπαντα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Παραλλαγές του θεωρήματος επιστρατεύουν από έναν ακαταπόνητο έως άπειρους αφοσιωμένους στην αποστολή τους πιθήκους, ενώ το προϊόν των κόπων τους ποικίλλει μεταξύ της παραγωγής μίας απλής πρότασης και ολόκληρης βιβλιοθήκης.
Στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ», o Τζόναθαν Σουίφτ, ειρωνευόμενος το θεώρημα, επινοεί έναν καθηγητή, o οποίος χρησιμοποιεί συσκευή αποτελούμενη από εκατοντάδες κύβους, περασμένους σε σύρματα, στην κάθε πλευρά των οποίων είναι γραμμένη μία λέξη. Στρίβει μια μανιβέλα και οι κύβοι περιστρέφονται, εμφανίζοντας αυθαίρετους συνδυασμούς εδρών. Κάθε φορά που μια αλληλουχία λέξεων σχηματίζει πρόταση με νόημα, τη σημειώνει και συνδυάζοντας τις προτάσεις αυτές συγγράφει περισπούδαστες φιλοσοφικές μελέτες.
Οι φιλόπονοι, όμως, πίθηκοι ουδόλως πτοούνται από τέτοιες ειρωνείες. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Εμίλ Μπορέλ στο «Mécanique Statistique et Irréversibilité» («Στατιστική Μηχανική και μη Αναστρεψιμότητα», 1913) και στο βιβλίο του, «Le Hasard» (1914), αλλά και ο Aρθουρ Eντιγκτον στο «Nature of the Physical World» («Η Φύση του Φυσικού Κόσμου», 1928), παίρνουν στα σοβαρά το Θεώρημα των Aπειρων Πιθήκων και το χρησιμοποιούν για να προσδιορίσουν τις χρονικές κλίμακες των θεμελίων της στατιστικής μηχανικής. Η πιθανότητα να παραγάγει ο ακαταπόνητος πίθηκος την τραγωδία του Aμλετ σε ένα χρονικό διάστημα της τάξης μεγέθους της ηλικίας του Σύμπαντος είναι μηδαμινή, αλλά όχι μηδενική.
Και όσο πάμε, προοδεύουμε. Το 2011, ο Τζέσε Αντερσον σε συνεργασία με το «Amazon Elastic Compute Cloud» (Amazon EC2) και το «Hadoop» επιστρατεύει ως εικονικούς πίθηκους ένα εκατομμύριο μικρά προγράμματα που δημιουργούν τυχαίες ακολουθίες χαρακτήρων. Σύμφωνα με τον προπονητή τους, οι ψηφιακοί πίθηκοι κατάφεραν να γράψουν και τα 154 σονέτα καθώς και όλα τα 38 θεατρικά έργα του Σαίξπηρ, ξεκινώντας την 21η Αυγούστου 2011 με το «Το Παράπονο ενός Εραστή» και τελειώνοντας την 6η Οκτωβρίου 2011, 2 π.μ. ώρα Ειρηνικού, με το «Το Ημέρωμα της Στρίγγλας». Δεν μπορεί πάρα να τους συγχαρεί κανείς.
Στις 9 Ιουνίου 1870 ο Κάρολος Ντίκενς φεύγει από τη ζωή αφήνοντας ημιτελές το «The Mystery of Edwin Drood» («Το Μυστήριο του Εντουιν Ντρουντ»), το τελευταίο του μυθιστόρημα. Εξι μόνο από τις προγραμματισμένες δώδεκα ενότητες έχει γράψει και δεν έχει αφήσει επαρκείς σημειώσεις για τις υπόλοιπες. Οσους τους τρώει η περιέργεια, ας μην απελπίζονται. Μπορούν να διαβάσουν τη λύση του μυστηρίου του Εντουιν Ντρουντ στην «Ολική Βιβλιοθήκη» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1939). Στα ιλιγγιώδη ράφια της δημιουργημένης με τη συνδρομή των Απειρων Πιθήκων βιβλιοθήκης (θέμα της νουβέλας «Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ», εμπνευσμένης από το έργο του γερμανού μαθηματικού Κουρντ Λάσβιτς), ο Μπόρχες τοποθετεί, μεταξύ άλλων, όχι μόνο τα άγραφα κεφάλαια του μυθιστορήματος του Ντίκενς, αλλά και τους «Αιγύπτιους» του Αισχύλου, την απόδειξη του τελευταίου θεωρήματος του Φερμά και το χαμένο γνωστικό Ευαγγέλιο του Βασιλείδη.
Πλησιάζει μήπως η μέρα που θα αποκαλυφθεί η λύση του μυστηρίου του Εντουιν Ντρουντ, θα μάθουμε αν στους «Αιγυπτίους» του τελεσφορήσει το σχέδιο των Δαναΐδων να δολοφονήσουν τους συζύγους τους την πρώτη νύχτα του γάμου τους, θα σιγουρευτούμε ότι όντως είναι αδύνατον να χωρίσεις οποιαδήποτε δύναμη μεγαλύτερη της δεύτερης σε δύο ίσες δυνάμεις και θα μας αποκαλυφθεί πού εδράζεται η πίστη ότι ο Χριστός δεν σταυρώθηκε αλλά τη θέση του πήρε ο Σίμων ο Κυρηναίος, στον οποίο ο Κύριος έδωσε τη μορφή του;
Αν και το 2003 έγινε στο Πανεπιστήμιο του Πλίμουθ ένα φιλόδοξο πείραμα με λοφιοφόρους μακάκους του είδους Macaca nigra, το οποίο δεν στέφθηκε με ιδιαίτερη με επιτυχία, επειδή δεν κατάφεραν να γράψουν τα άπαντα του Σαίξπηρ, αλλά μόνο πέντε σελίδες με το γράμμα «σίγμα», στο ιστορικό Θεώρημα η λέξη «πίθηκος» δεν χρησιμοποιείται κυριολεκτικά αλλά μεταφορικά, ως μία συσκευή που παράγει τυχαίες αλληλουχίες γραμμάτων της αλφαβήτας. Τα είδη όμως εξελίσσονται. Οι πίθηκοι μεταλλάσσονται. Τη θέση τους καταλαμβάνουν οι επαρκέστερες στρατιές των bots της τεχνητής νοημοσύνης, οι οποίες προβλέπεται ότι θα καταφέρουν να γεμίσουν τα ιλιγγιώδη ψηφιακά ράφια της «Ολικής Βιβλιοθήκης», απαλλαγμένης μάλιστα από τα άνευ νοήματος, φραστικά συνονθυλεύματα.
Στις 20 Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους, το περιοδικό επιστημονικής φαντασίας «Clarkesworld» παύει να δέχεται υποβολές διηγημάτων από συγγραφείς. Ο εκδότης Νιλ Κλαρκ αποδίδει την απόφασή του στο ότι το περιοδικό βομβαρδίζεται από πληθώρα ιστοριών δημιουργημένων από προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης. Αργά ή γρήγορα παρόμοιο δίλημμα θα αντιμετωπίσουν και άλλοι εκδότες περιοδικών και βιβλίων. Είναι άραγε αυτό το δοκίμιο, αυτό το μυθιστόρημα, αυτή η ποιητική συλλογή που θα πρέπει να αποφασίσω αν θα εκδώσω, προϊόν ανθρώπινης ή τεχνητής νοημοσύνης; Σε ποια από τις δύο κατηγορίες εμπίπτει ο πνευματικός δημιουργός;
Ο Νιλ Κλαρκ δικαιολογεί την απόφαση του περιοδικού ισχυριζόμενος ότι πολλά από τα υποβαλλόμενα διηγήματα ήταν ξεκάθαρα γραμμένα από τεχνητή νοημοσύνη. Ο ισχυρισμός αυτός ελάχιστα πειστικός είναι. Αν ήταν εύκολο να διακρίνει ποια είναι γραμμένα από άνθρωπο και ποια από τεχνητή νοημοσύνη, θα δεχόταν τα μεν και θα απέρριπτε τα δε. Μάλλον δεν ήταν δυνατόν να προβεί σε αυτή τη διάκριση. Ισως σκέφτηκε και κάτι άλλο: Αν τα διηγήματα είναι καλά, τι σημασία έχει ποιος τα δημιούργησε; Και η επόμενη μοιραία σκέψη: Τι τους χρειάζομαι τους μεσάζοντες ανθρώπους συγγραφείς; Δεν θα είναι απλούστερο και οικονομικότερο, παρέχοντας συγκεκριμένες προδιαγραφές, να ζητάω εγώ ως εκδότης από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης της επιλογής μου να γράφει τις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας τις οποίες θα δημοσιεύω;
Εάν σήμερα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης είναι σε θέση να παράγουν ιστορίες επιστημονικής φαντασίας, εφάμιλλες εκείνων τις οποίες συγγράφουν φυσικά πρόσωπα, σε σημείο μάλιστα που ένας έμπειρος εκδότης να μην είναι σε θέση να τις ξεχωρίζει, το ίδιο επίκειται να συμβεί μελλοντικά και με άλλες κατηγορίες πνευματικών δημιουργημάτων. Θα είναι βέβαια ευκολότερο για την τεχνητή νοημοσύνη να παράγει σαπουνόπερες και δυσκολότερο Ευριπίδειες τραγωδίες με δοχμιακά δίστιχα και ιαμβικά τρίμετρα ή Δάντειες ωδές σε ενδεκασύλλαβο στίχο με terza rima. Μήπως όμως είναι πλέον θέμα χρόνου; Οι εξελίξεις στον τομέα αυτό είναι ραγδαίες.
Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι μια ευγενής άμιλλα μεταξύ φυσικών προσώπων και τεχνητής νοημοσύνης. Οι οιωνοί όμως δεν είναι ευνοϊκοί
Αναμφίβολα η τεχνητή νοημοσύνη παίζει στα ψηφιακά της δάχτυλα τα περιεχόμενα του καταλόγου του Ζωρζ Πολτί, στον οποίο ο γάλλος συγγραφέας τo 1895 κατηγοριοποίησε άπασες τις δραματικές καταστάσεις που είναι δυνατόν να αποτελέσουν την υπόθεση οποιουδήποτε λογοτεχνήματος και οι οποίες δεν υπερβαίνουν τις 36. Στον αριθμό 36 είχε πρώτος καταλήξει ο Κάρλο Γκότζι τον 18ο αιώνα και σύμφωνα με τον Γκαίτε, ακόμα και ο μεγάλος Σίλερ, παρά τις κοπιώδεις του προσπάθειες, δεν κατάφερε να επινοήσει ούτε μία παραπάνω.
Τι είναι, λοιπόν, 36 δραματικές καταστάσεις (κατά πολύ λιγότερες από τα 118 χημικά στοιχεία που απαρτίζουν την ύλη) για μια κραταιά τεχνητή νοημοσύνη; Παιχνιδάκι. Το κρίσιμο δε ερώτημα εάν η έμπνευση και η δημιουργικότητα είναι έμφυτα χαρίσματα, θεϊκά δώρα ή αν είναι εφικτό να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας, απαντούν καταφατικά οι εκατοντάδες ανά τον κόσμο σχολές δημιουργικής γραφής από τις οποίες έχουν αποφοιτήσει ουκ ολίγοι συγγραφείς.
Σύμφωνα με τον ιστότοπο «WHAT UNI?» 96 Πανεπιστήμια προσφέρουν 404 κύκλους σπουδών και παρέχουν πτυχία σε αυτόν τον τομέα. Οι σχολές αυτές δεν διατείνονται ότι καλλιεργούν ήδη υπάρχουσα, αλλά ότι διδάσκουν δημιουργικότητα. Αλλωστε εδώ και δεκαετίες κυκλοφορούν προγράμματα όπως το «Ideafisher», τα οποία προσφέρουν στους χρήστες ποικίλες μεθόδους για να «κατεβάζουν» πρωτότυπες ιδέες. Υποθέτω ότι η τεχνητή νοημοσύνη έχει αποστηθίσει τα curricula όλων των ανωτέρω. Στη δε συχνά απευθυνόμενη προς επίδοξους συγγραφείς συμβουλή: «Γράφε για όσα ξέρεις!» η τεχνητή νοημοσύνη θα απαντούσε ευθαρσώς: «Τα ξέρω όλα, συνεπώς γράφω για όλα!»
Η, αγνοώντας την προτροπή του Αϊνστάιν «Never memorize something that you can look up», δυσανάλογη έμφαση των εκπαιδευτικών μας συστημάτων στην απομνημόνευση και συσσώρευση γνώσεων, η οποία έχει απολέσει τη χρησιμότητά της λόγω του ότι η πάσης φύσεως γνώση είναι πλέον ευκολότατα προσβάσιμη, σε αντίθεση με την καλλιέργεια της φαντασίας των μαθητών, που εισέρχονται στα σχολεία με πλούσια φαντασία και εξέρχονται με φαντασίες στραγγαλισμένες, ενδέχεται να οδηγήσει στο δυστοπικό αποτέλεσμα ευφυείς μηχανές να είναι επινοητικότερες και εφευρετικότερες από τα παιδιά μας.
Οπως παλαιότερα εργάτες γης αιφνιδιάστηκαν από την επέλαση των τρακτέρ και αντικατασταθήκαν τελικά από αυτά, έτσι τώρα φυσικά πρόσωπα τα οποία ασχολούνται με την καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία, φοβούμενα ότι τα περιμένει η ίδια μοίρα, επιζητούν προστασία ώστε να μην οδηγηθούν μαζικά στην ανεργία. Σεναριογράφοι στο Χόλιγουντ κηρύσσουν απεργίες αιτώντας να αποκλεισθούν οι ρομποπίθηκοι από την παραγωγή έργων λόγου, ενώ δημοφιλείς συγγραφείς προβαίνουν σε ομαδικές διακηρύξεις και καταθέτουν μηνύσεις, διαμαρτυρόμενοι ότι προστατευόμενα από την περί πνευματικής ιδιοκτησίας νομοθεσία έργα τους χρησιμοποιούνται χωρίς τη συγκατάθεσή τους για την εκπαίδευση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης.
Οι πιθανότητες τέτοιου είδους αντιδράσεις να τελεσφορήσουν είναι, δυστυχώς, ελάχιστες. Παρθενογένεση, ως γνωστόν, στην τέχνη δεν υπάρχει. Αιώνες τώρα νεότεροι συγγραφείς μελετούν παλαιοτέρους, διδάσκονται, επηρεάζονται και δανείζονται από αυτούς μιμούμενοι πολλές φορές το ύφος τους. Αυτό κάνει και η τεχνητή νοημοσύνη πληρέστερα, ευρύτερα και αποτελεσματικότερα. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για θέμα αρχής, αλλά κλίμακας. Οπως δεν είναι εύκολο να απαγορεύσει κανείς σε ένα φυσικό πρόσωπο να μελετάει, να διδάσκεται και να επηρεάζεται από έργα άλλων συγγραφέων ή σε έναν ζωγράφο να εκπαιδεύεται αντιγράφοντας αριστουργήματα παλαιοτέρων, ούτε για κάποια εποπτεύουσα αρχή να ασκεί αποτελεσματικό έλεγχο και αστυνόμευση επ’ αυτών, το ίδιο ισχύει και για τους ρομποπίθηκους.
Ο κίνδυνος δεν έγκειται στο ότι μιμούνται ή αντιγράφουν λογοτεχνικά, εικαστικά ή μουσικά έργα. Αυτό δεν θα ήταν ιδιαίτερα ανησυχητικό, ούτε δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Κάτι σοβαρότερο συμβαίνει και εξηγεί τον πάνδημο πανικό ο οποίος έχει ενσκήψει. Δεν μιμούνται, αλλά διδάσκονται. Δεν αντιγράφουν, αλλά αφομοιώνουν. Δεν «πιθηκίζουν», αλλά δημιουργούν.
Υποθέτω ότι ίσως και εδώ λειτουργεί μηχανισμός παρόμοιος με εκείνον που αναγνωρίστηκε από τον Χέγκελ, και εκφράστηκε στην «Dialektik der Natur» («Διαλεκτική της Φύσης») του Ενγκελς: όταν η ποσοτική αύξηση σε κάποιο σύστημα υπερβεί κάποιο όριο, μια ποιοτική αλλαγή επέρχεται.
Ο Γαργαντούας της τεχνητής νοημοσύνης έχει καταβροχθίσει και χωνέψει τέτοιες τεράστιες ποσότητες δεδομένων που ίσως έχει ξεπεράσει ή επίκειται να ξεπεράσει το κρίσιμο ποσοτικό όριο, επιφέροντας εκπληκτική ποιοτική αλλαγή. Πληκτρολόγηση μιας απλής εντολής θα αρκεί: Γράψε μου μια κωμωδία όπως θα την έγραφε σήμερα ο Αριστοφάνης με θέμα την κλιματική αλλαγή! Ζωγράφισέ μου τη Λίζα Μινέλι όπως θα τη ζωγράφιζε αν ζούσε ο Ντα Βίντσι! Ολοκλήρωσέ μου την Ημιτελή Συμφωνία του Σούμπερτ! Και σύντομα παρακαλώ!
Αν δούμε το θέμα από μια ευρύτερη σκοπιά και αν υποθέσουμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη φτάνει κάποτε στο σημείο να παράγει πρωτότυπα λογοτεχνικά, μουσικά και ζωγραφικά έργα εφάμιλλα ή ανωτέρα ενός Σαίξπηρ, ενός Μπετόβεν ή ενός Ντα Βίντσι, αυτό θα έπληττε συγκεκριμένα φυσικά πρόσωπα και επαγγελματικούς κλάδους, αλλά για την ανθρωπότητα συνολικά θα μπορούσε να θεωρηθεί ευπρόσδεκτη έως ευεργετική εξέλιξη.
Σε κάθε περίπτωση θα αποδειχθεί, φοβάμαι, υπεραισιόδοξη η ελπίδα ότι οι επερχόμενες τεκτονικές ανακατατάξεις είναι δυνατόν να αποτραπούν με απεργίες και διαδηλώσεις σεναριογράφων, δικαστικές διώξεις εκ μέρους συγγραφέων και νομοθετικές ρυθμίσεις, οι οποίες δεν θα είναι δύσκολο να παρακαμφθούν από κραταιούς οργανισμούς. Σίγουρα όχι με επιθέσεις νεολουδιτών οπλισμένων με βαριοπούλες στις εγκαταστάσεις της PwC, της KPMG, της Microsoft και άλλων εταιρικών κολοσσών που επενδύουν δισεκατομμύρια στην πρωτοποριακή αυτή τεχνολογία. Οσο για τα πνευματικά δικαιώματα έργων τα οποία χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης μάλλον οι διαβουλεύσεις θα καταλήξουν σε συμβιβασμό, σύμφωνα με τον οποίο οι εκπαιδευτές θα καταθέτουν σε Λογοτεχνικές Ενώσεις και άλλους φορείς ένα ποσόν το οποίο θα διανέμεται στα μέλη τους.
Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι μια ευγενής άμιλλα μεταξύ φυσικών προσώπων και τεχνητής νοημοσύνης. Οι οιωνοί όμως δεν είναι ευνοϊκοί.
Στις 10 Φεβρουαρίου του 1996 στη Νέα Υόρκη το «Απέραντο Γαλάζιο» («Deep Blue»), ένας υπολογιστής της ΙΒΜ, μέτρησε τις πνευματικές δυνάμεις του απέναντι στον δημιουργό του: τον Ανθρωπο, εκπροσωπούμενο από τον παγκόσμιο πρωταθλητή και κορυφαίο σκακιστή Γκάρι Κασπάροφ. Λίγοι πίστευαν ότι μια σκακιστική ιδιοφυΐα θα ήταν δυνατόν να ηττηθεί από μια μηχανή σε μπλε κέλυφος. Και όμως! Στο τέλος του παιχνιδιού, ο Κασπάροφ καλύπτει συντετριμμένος το πρόσωπο με τις παλάμες, αποδεχόμενος την πικρή ήττα.
Μετά τον θρίαμβο του «Deep Blue», ο Ανθρωπος εναποθέτει την πίστη, την ανωτερότητά του στο «Γκο», ένα αρχαίο κινέζικο παιχνίδι στρατηγικής που αιώνες αργότερα οδήγησε τον άγγλο μαθηματικό Τζον Χόρτον Κόνγουεϊ στην ανακάλυψη των σουρεαλιστικών αριθμών (surreal numbers), και το οποίο, εκτός από υπολογιστική δύναμη, απαιτεί κάτι σχεδόν αδιανόητο για έναν υπολογιστή να διαθέτει: διαίσθηση. Και όμως! Και όμως! Το 2017, ο παγκόσμιος πρωταθλητή του «Γκο», Κε Τζιέ, υφίσταται συντριπτική ήττα από τον «AlphaGo» της «Google DeepMind».
Η κίνηση οδυνηρής αποδοχής ήττας του Κε Τζιέ καθρεφτίζει την αντίστοιχη του Κασπάροφ πριν από είκοσι ένα χρόνια. Ο «Deep Blue» είχε το χάρισμα της τεράστιας υπολογιστικής δύναμης. Ο «AlphaGo» διέθετε κάτι παραπάνω: νευρωνικά δίκτυα και δυνατότητες στιγμιαίας ενισχυτικής μάθησης.
Ας ελπίζουμε ότι δεν μας μέλλεται να βιώσουμε παρόμοιες σκηνές συνυποψήφιων μυθιστορηματογράφων και ποιητών με φυσική υπόσταση να κρύβουν με απόγνωσή το πρόσωπο στα χέρια, τη μέρα που κάποια εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης θα κερδίζει θριαμβευτικά το πρώτο της βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας.
Οι ρομποπίθηκοι καλά οργανωμένοι και έμπλεοι αυτοπεποίθησης, ακάθεκτοι επελαύνουν. Επίθεση καβαλάρηδων της Αποκάλυψης ή σωτήρια άφιξη του ιππικού;
* Ο Ευγένιος Τριβιζάς είναι εγκληματολόγος – συγγραφέας
