«Βλαστοκυτταρικός» τουρισμός. Μια αναδυόμενη απειλή για την υγεία

Της Βάσως Μιχοπούλου

Το 2017 ένας έλληνας ασθενής με αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση κατέφυγε σε ένα θεραπευτικό κέντρο στην Ταϋλάνδη προκειμένου να υποβληθεί σε θεραπεία με βλαστοκύτταρα. Ένα χρόνο νωρίτερα Έλληνες γιατροί και πανεπιστημιακοί είχαν διαβεβαιώσει τους οικείους του ότι δεν υπήρχε θεραπεία και ότι δεν μπορούσαν να βοηθήσουν την κατάστασή του, η οποία έδειχνε να είναι μη αναστρέψιμη. Το πολλά υποσχόμενο κέντρο που θα πρόσφερε τη “θαυματουργή θεραπεία” βρέθηκε, μέσω διαδικτύου, στην Μπανγκόγκ και η οικογένεια ταξίδεψε μέχρι την ασιατική χώρα. Ο ασθενής μετά τη θεραπεία στο ασιατικό κέντρο παρατήρησε, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, βελτιώσεις σε σωματικό και ψυχολογικό επίπεδο, καθώς μπορούσε να καταπίνει και να αναπνέει καλύτερα. Δυστυχώς μέσα στα επόμενα δύο χρόνια η κατάστασή του επιδεινώθηκε σε σημείο που έχασε την ικανότητα ομιλίας του. Ωστόσο η οικογένειά του, που ξόδεψε ένα άγνωστο, αλλά αρκετών χιλιάδων ευρώ, ποσό για αυτό το εγχείρημα, δείχνει να είναι ευχαριστημένη μόνο και μόνο γιατί ανέκτησε την ελπίδα της και γιατί κατάφερε να επιμηκύνει τη ζωή του ασθενούς μέχρι σήμερα τουλάχιστον.

Θα μπορούσε να πει κάποιος πως η συγκεκριμένη περίπτωση είναι η «ανώδυνη» όψη του εγχειρήματος αναλογικά με την καταγραφή, σε παγκόσμιο επίπεδο, θανάτων ασθενών λίγο καιρό μετά την έγχυση των βλαστοκυττάρων. Ενδεικτικά, ο διεθνής Τύπος είχε ασχοληθεί το 2010 με μια γυναίκα με νεφρική νόσο που είχε πεθάνει κατόπιν πειραματικής θεραπείας με βλαστοκύτταρα σε ιδιωτική κλινική στην Ταϊλάνδη. Σύμφωνα με ένα σχετικό άρθρο της American Society of Nephrology, η γυναίκα μέσα σε δύο χρόνια κατέληξε εξαιτίας αυτής καθ’ αυτής της θεραπείας, αφού πριν είχε χάσει τον έναν νεφρό.

Σε αναζήτηση σχετική με την ασφάλεια χρήσης μη ενδεδειγμένων θεραπειών με βλαστοκύτταρα στο PubMed και στο Google, από το 2001 μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί σε κλινικές που βρίσκονταν σε 14 χώρες, 35 περιπτώσεις σοβαρών επιπλοκών μετά από βλαστοκυτταρικές θεραπείες, 10 από τις οποίες οδήγησαν στο θάνατο. Το πρώτο περιστατικό θανάτου μάλιστα, αναφέρεται σε ένα 13χρονο παιδί από το Ισραήλ που κατέφυγε στη Ρωσία για να θεραπευθεί από αταξία τηλαγγειεκτασία (σύνδρομο Louis-Bar). Από τις 35 θεραπείες οι 18 εφαρμόστηκαν σε ασθενείς με νευρολογικά νοσήματα και κάποιες από αυτές τους προκάλεσαν σοβαρές επιπλοκές με τη μορφή καταστροφικών φλεγμονών του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Ωστόσο, η έκθεση κρίνεται ελλιπής επειδή βασίζεται μόνο σε αναφερθείσες περιπτώσεις και όχι στον πραγματικό αριθμό των περιστατικών που πιθανόν να είναι πολύ υψηλότερος.

Επιστημονική εγκυρότητα από τον “Dr.Google”

Αναμφισβήτητα τα βλαστοκύτταρα έχουν λάβει ένα ‘‘mainstream’’ χαρακτήρα στο σύγχρονο πεδίο έρευνας και αποτελούν ένα θέμα που «πουλάει» δημοσιογραφικά, αφού η διερεύνηση των δυνατοτήτων τους εξελίσσεται σε μια επανάσταση στη σύγχρονη βιοϊατρική επιστήμη, που μπορεί να συγκριθεί με μια σειρά άλλων επαναστατικών ευρημάτων και εξελίξεων όπως ήταν π.χ. τα μικρομοριακά αντιβιοτικά, τα μονοκλωνικά αντισώματα, ή η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, κ. ά.

Ωστόσο, ο τρόπος που παρουσιάζονται τα ερευνητικά επιτεύγματα των βλαστοκυτταρικών θεραπειών κυρίως από το διαδίκτυο, αλλά και από μια μεγάλη μερίδα του Τύπου, εκτός από παρερμηνείες, δημιουργεί μεγάλες προσδοκίες και συχνά παραπλανά τους ασθενείς.  Δυστυχώς, η επικοινωνία και η έγκυρη και με επαγγελματισμό  πληροφόρηση για την έρευνα και τις εφαρμογές των βλαστοκυττάρων, που θα έπρεπε να προωθείται με την ενεργή συμμετοχή επιστημόνων, κλινικών ιατρών, ειδικών σε θέματα βιοηθικής, εκπροσώπων των αρμόδιων αρχών και των οργανώσεων ασθενών, δε γίνεται στο βαθμό που θα έπρεπε. Από την άλλη η μεγάλη ανάπτυξη του διαδικτύου έχει οδηγήσει εξελικτικά στην πιστοποίηση του “Dr.Google” ως ενός από τους πιο έγκυρους παρόχους πληροφοριών και αποτελεσματικών λύσεων σε απελπισμένους ασθενείς που έχουν εξαντλήσει όλες τις εναλλακτικές θεραπευτικές λύσεις. Ως αποτέλεσμα αυτού παρατηρείται, ιδίως την τελευταία δεκαετία, μια αύξηση της επισκεψιμότητας ιδιωτικών κλινικών, κυρίως ασιατικών, από χιλιάδες απελπισμένους ασθενείς  που αναζητούν τη “μαγική” ίαση στα βλαστοκύτταρα.

Το φαινόμενο αυτό, που στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως «βλαστοκυτταρικός τουρισμός» (stem cell tourism), εγείρει σημαντικές επιστημονικές και ηθικές ανησυχίες παγκοσμίως, αφού οι ασθενείς εκτίθενται συχνά σε πειραματικές, μη εγκεκριμένες και νομοθετικά ρυθμισμένες θεραπείες, που δυνητικά είναι επικίνδυνες έως θανατηφόρες. Αυτές οι κλινικές συνήθως διαφημίζουν τις υπηρεσίες τους απευθείας στους καταναλωτές μέσω του διαδικτύου, διογκώνοντας τα οφέλη, υποβαθμίζοντας τους κινδύνους που αυτές συνεπάγονται και χρεώνοντας υψηλά κόστη που ξεκινούν από τις $20.000 και φτάνουν

Η έσχατη επιλογή του… “no choice”

Ένας απελπισμένος ασθενής σε προχωρημένο στάδιο μιας νόσου, μοιραία μπορεί να καταφύγει στην έσχατη επιλογή του βλαστοκυτταρικού τουρισμού, που συχνά ελέγχεται από αμφισβητούμενους χειραγωγούς, διακινδυνεύοντας την ασφάλεια της ζωής του και τα χρήματά του.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, περίπου 700 κλινικές που προσφέρουν θεραπείες με βλαστοκύτταρα βρίσκονται σε 37 διεθνείς προορισμούς, στην Ευρώπη, στην Κεντρική Αμερική και την Καραϊβική, αλλά κυρίως στην Ασία, όπου δεν υπάρχει αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο. Οι δημοφιλέστερες θεραπείες που τίθενται σε εμπορία αφορούν νευρολογικά νοσήματα, κυρίως Πάρκινσον, αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση, πολλαπλή σκλήρυνση, βλάβη του νωτιαίου μυελού και εγκεφαλικό επεισόδιο. Τουλάχιστον 570 κλινικές στις ΗΠΑ προσφέρουν μη πιστοποιημένες και εγκεκριμένες από την FDA, την Αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων, που είναι ο αντίστοιχος αμερικανικός ΕΦΕΤ και ΕΟΦ, θεραπείες βλαστοκυττάρων. Το γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές τις κλινικές δεν το κρύβουν, δεν ανακόπτει τη ροή των ασθενών.

Στην ΕΕ ο ρυθμιστικός φορέας για την έγκριση και την εποπτεία των προϊόντων κυτταροθεραπείας και άλλων φαρμάκων προηγμένων θεραπειών είναι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EU ΕΜΕΑ). Το 2011, η Επιτροπή Προηγμένων Θεραπειών του EMEA εξέδωσε την κατευθυντήρια γραμμή για την άδεια κυκλοφορίας των Human Cell-based Medicinal Products  (EMEA / CHMP / 410869/2006) περιγράφοντας λεπτομερώς την ποιότητα, την παρασκευή και τις κλινικές και μη κλινικές προϋποθέσεις που απαιτούνται για την έγκριση της άδειας κυκλοφορίας. Η έρευνα με αντικείμενο τα ανθρώπινα βλαστοκύτταρα στην Ευρώπη υπόκειται στις εθνικές νομοθετικές και κανονιστικές διατάξεις, οι οποίες διαφέρουν μεταξύ των χωρών. Το φάσμα των χωρών περιλαμβάνει εκείνες που επιτρέπουν την αθανατοποίηση σειρών ανθρώπινων εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων, εκείνες που δεν την επιτρέπουν, αλλά επιτρέπουν την εισαγωγή σειρών εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων, εκείνες που απαγορεύουν κάθε μορφή έρευνας για τα ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα και εκείνες που δεν έχουν θεσπίσει ειδική σχετική νομοθεσία. Επί του παρόντος, η έρευνα για τα ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα επιτρέπεται, υποκείμενη σε ελέγχους και όρους, σε 18 κράτη μέλη (ανάμεσά τους και η χώρα μας), ενώ σε 3 απαγορεύεται και στα υπόλοιπα δεν έχει θεσπιστεί ειδική νομοθεσία.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η παροχή πειραματικών θεραπειών με βλαστοκύτταρα κάποτε περιοριζόταν στις χώρες χαμηλού έως μέσου εισοδήματος με αδύναμη ρυθμιστική υποδομή, ενώ τώρα έχει επεκταθεί και σε χώρες υψηλού εισοδήματος που διαθέτουν εξελιγμένα συστήματα βιοϊατρικής ρύθμισης. Σε αυτές τις κατά τα άλλα εξαιρετικά «ρυθμισμένες» χώρες, οι πάροχοι τέτοιων θεραπειών λειτουργούν μέσα σε μια γκρίζα ζώνη μεταξύ της κλινικής πρακτικής, της έρευνας και της καινοτομίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι γκρίζες ζώνες έχουν προκύψει επειδή οι ρυθμιστικές αρχές εισήγαγαν πλαίσια που εξαιρούσαν ορισμένες χρήσεις των βλαστοκυττάρων από τους μηχανισμούς που ρυθμίζουν άλλες βιολογικές και μη βιολογικές θεραπείες. Οι ρυθμιστικές αρχές δέχτηκαν επίσης παρεμβάσεις βλαστοκυττάρων ως μέρος της συνήθους ιατρικής πρακτικής. Επειδή το πεδίο είναι κακώς ρυθμισμένο, δεν υπόκειται σε εκτεταμένο δημόσιο έλεγχο και λογοδοσία. Αυτή η έλλειψη διαφάνειας επιτρέπει σε κάποιους κλινικούς ιατρούς να προσφέρουν μη αποδεδειγμένες και ενδεχομένως μη ασφαλείς θεραπείες, καθορίζοντας τις αμοιβές τους ανάλογα με την ιδιωτική αγορά χωρίς καμία μορφή κανονιστικού ιατρικού ελέγχου.

Οι ηθικές, κοινωνικές και δημόσιες ανησυχίες που εγείρονται από τις παρεμβάσεις των βλαστοκυττάρων ώθησαν το 2016 τη Διεθνή Εταιρεία για την Έρευνα των Βλαστοκυττάρων (ISSCR) στην έκδοση κατευθυντηρίων γραμμών για την έρευνα των βλαστοκυττάρων και την κλινική μετάφραση. Ένα χρόνο αργότερα δεκαπέντε επιστήμονες από ΗΠΑ, Βρετανία, Καναδά, Ιταλία, Βέλγιο και Αυστραλία απεύθυναν έκκληση στον ΠΟΥ, μέσω του περιοδικού Science Translational Medicine, να αναλάβει παγκόσμια πρωτοβουλία για τον έλεγχο των διαδικτυακών διαφημίσεων και να συμφωνήσει σε διεθνή πρότυπα για την κυκλοφορία και τον έλεγχο κυτταρικών θεραπειών, όπως ακριβώς συμβαίνει με τα φάρμακα.

Η έρευνα της φύσης και των δυνατοτήτων των βλαστοκυττάρων, ως ζήτημα, έχει μονοπωλήσει για αρκετό χρονικό διάστημα τον βιοηθικό διάλογο και στη χώρα μας. Με σκοπό τη χάραξη εθνικής πολιτικής στα θέματα της έρευνας με τη χρήση ανθρώπινων βλαστοκυττάρων, η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής από το 2011 έχει εισηγηθεί «για τη χρήση των βλαστοκυττάρων στη Βιοϊατρική έρευνα και την Κλινική Ιατρική στην Ελλάδα». Τον Σεπτέμβριο του 2018 η Επιτροπή εξέδωσε Γνώμη με θέμα «Ιατρικός τουρισμός: Το Πλαίσιο της Δεοντολογίας» αναφορικά με το παγκόσμιο φαινόμενο της μετακίνησης πολιτών ή ασθενών οι οποίοι αναζητούν υπηρεσίες υγείας σε άλλες χώρες, κυρίως επειδή δεν είναι διαθέσιμες ή δεν επιτρέπονται από τη νομοθεσία στη χώρα διαμονής τους ή είναι οικονομικότερες. Ειδικά για τις θεραπείες με βλαστοκύτταρα η Επιτροπή τονίζει ότι: «… στην πλειονότητά τους, οι προηγμένες θεραπείες βρίσκονται ακόμα σε ερευνητικό επίπεδο ή σε στάδιο κλινικών δοκιμών, που σημαίνει ότι η αποτελεσματικότητα και η ασφάλειά τους παραμένει επιστημονικά ατεκμηρίωτη. Για το λόγο αυτό, τα εξειδικευμένα κέντρα των φαρμακευτικών προϊόντων προηγμένης θεραπείας απαιτείται να αναλάβουν την πρωτοβουλία και να συντονίσουν μια επιθετική πολιτική όλων των εμπλεκομένων φορέων, που να περιλαμβάνει την εκπαίδευση των ασθενών και την επεξήγηση των σταδίων της νόμιμης ερευνητικής διαδικασίας».

Τελικά υπάρχουν εγκεκριμένες θεραπείες βλαστοκυττάρων ή φάρμακα;

«Τα βλαστοκύτταρα ως “εργαλεία” για την αντιμετώπιση σοβαρών παθολογικών καταστάσεων στον άνθρωπο αποτελούν αντικείμενο έντονης διερεύνησης. Εξετάζεται η χρήση τους στην περίπτωση του διαβήτη, της ρευματοειδούς αρθρίτιδας, σε νευροεκφυλιστικές νόσους, όπως η αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση, η νόσος Alzheimer’s και η νόσος Parkinson’s. Επίσης, γίνονται μελέτες για περιπτώσεις σοβαρού τραυματισμού της σπονδυλικής στήλης και του νωτιαίου μυελού, με συνέπεια ακόμα και παράλυση, ενώ εξετάζεται η χρήση βλαστοκυττάρων και σε περιπτώσεις καρδιαγγειακών νοσημάτων, προβλημάτων ακοής και όρασης, αλλά ακόμα και στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Τίποτε από όλα αυτά όμως δεν βρίσκεται σε στάδιο θεραπευτικής εφαρμογής», εξηγεί ο Καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Παν. Κρήτης και Πρόεδρος του ΔΣ του Ιδρύματος Έρευνας και Τεχνολογίας (ΙΤΕ), Νεκτάριος Ταβερναράκης.

Στις ΗΠΑ τα μόνα βλαστοκύτταρα που είναι εγκεκριμένα από την FDA για χρήση είναι τα αιμοποιητικά προγονικά κύτταρα που προέρχονται από τον ομφάλιο λώρο. Ο μυελός των οστών επίσης χρησιμοποιείται για βλαστοκυτταρικές θεραπείες αλλά γενικά η χρήση του δεν ρυθμίζεται από την FDA. Έχουν επίσης καταγραφεί περιπτώσεις χρήσης κυττάρων από υποδόριο λιπώδη ιστό ως μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα ή ανοσοκύτταρα. Όμως ακόμη και αποδεδειγμένες θεραπείες μπορούν να οδηγήσουν σε σχηματισμό όγκων, απόρριψη ιστού, αυτοανοσία, μόνιμη αναπηρία και θάνατο.

Αρκετά δισεκατομμύρια δολάρια έχουν δαπανηθεί παγκοσμίως και κυρίως στις ΗΠΑ την τελευταία δεκαετία σε όλα τα στάδια της έρευνας των βλαστοκυττάρων. Μόνο το 2013 το ποσό δαπάνης από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ άγγιξε τα $ 500 εκατομμύρια. Η αύξηση των δαπανών οδήγησε αντίστοιχα και σε αύξηση του αριθμού των κλινικών δοκιμών. Ενδεικτικά, έρευνα σε 4749 κλινικές δοκιμές βλαστοκυττάρων σε παγκόσμια μητρώα κατέγραψε αύξηση του ποσοστού νέων δοκιμών κατά 22% την επταετία 2004- 2011. Περίπου το 25% αυτών αφορούν καρδιαγγειακές παθήσεις και το 16% νευρολογικά νοσήματα. Ωστόσο, το 87% των νέων κλινικών δοκιμών εξακολουθεί να βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Παρότι το πεδίο των αναδυόμενων μοντέλων βλαστοκυτταρικής θεραπείας εξελίσσεται με σταθερούς ρυθμούς, η θεραπευτική ρητορική θα πρέπει να μετριάζεται για να αντικατοπτρίζει την τρέχουσα κλινική και ερευνητική πραγματικότητα.

«Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι παραπάνω προσπάθειες βρίσκονται ακόμα σε ερευνητικό / πειραματικό στάδιο. Δεν πρόκειται συνεπώς για θεραπευτικές προσεγγίσεις ρουτίνας, αλλά για παρεμβάσεις των οποίων η αποτελεσματικότητα και η ασφάλεια είναι ακόμα υπό διερεύνηση. Οι παράγοντες οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν την έκβαση τέτοιων παρεμβάσεων είναι πολλοί και όχι καλά χαρακτηρισμένοι. Η δυνατότητα ανάλυσης DNA που δίνουν σύγχρονες μέθοδοι που εφαρμόζονται στο χώρο της Ιατρικής Ακριβείας / Εξατομικευμένης Ιατρικής, μπορούν να αξιοποιηθούν για την ανάπτυξη εξατομικευμένων θεραπειών, με βάση βλαστοκύτταρα. Πρόκειται για ένα πολύ νέο πεδίο θεραπευτικής πρακτικής, που όμως έχει ακόμα πολύ δρόμο να διανύσει μέχρι να μπορούμε να μιλήσουμε για αποτελεσματικές και ασφαλείς θεραπείες. Στην Ελλάδα, γίνονται τα τελευταία χρόνια πολλές μελέτες που αφορούν τη θεραπευτική χρήση των βλαστοκυττάρων και προσπαθούμε να παρακολουθούμε τις διεθνείς εξελίξεις. Είμαστε όμως μακριά από την διεξαγωγή ολοκληρωμένων κλινικών δοκιμών», συμπληρώνει ο Καθ. Ταβερναράκης.

Το «κλειδί» είναι η εκπαίδευση των ασθενών

Το 2016 αμερικανοί ερευνητές εξέτασαν τους ιστότοπους αμερικανικών δημόσιων φορέων υγείας και διαπίστωσαν ότι το 29% αυτών δεν παρέχουν καμία πληροφορία, ενώ το 71% παρέχουν ελάχιστες πληροφορίες σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση της έρευνας στα βλαστοκύτταρα, στις οποίες η πρόσβαση δεν είναι πάντα εύκολη. Επιπλέον, μόνο το 18% των ιστοτόπων παρέχει προειδοποιήσεις σχετικά με τη χρήση βλαστοκυτταρικής θεραπείας στο εξωτερικό. Ο ιστότοπος του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ, για παράδειγμα, δεν προειδοποιεί άμεσα για τους κινδύνους, αλλά παραπέμπει τους επισκέπτες στην ιστοσελίδα της International Society for Stem Cell Research για να αξιολογήσουν μόνοι τους τις δυνατότητες που ενδεχομένως προσφέρουν κάποιες θεραπείες βλαστοκυττάρων. Παρότι στις ΗΠΑ βρίσκει κάποιος μια λίστα με εγκεκριμένες θεραπείες νοσημάτων, δυστυχώς κανένας επιστημονικός ιστότοπος ή κυβερνητική υπηρεσία δεν παρέχει έναν κατάλογο διεθνώς εγκεκριμένων βλαστοκυτταρικών θεραπειών. Επομένως, ο εντοπισμός των θεραπειών με βλαστοκύτταρα που τυχόν λαμβάνουν έγκριση από την κυβέρνηση και αποδεικνύονται επιστημονικά αξιόπιστες και ιατρικά αποτελεσματικές μπορεί να είναι ένα δύσκολο έργο για τους ασθενείς.

Στην Ελλάδα, εκτός από τον ιστότοπο του Εθνικού Οργανισμού μεταμοσχεύσεων και της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, δεν υπάρχουν πληροφορίες ούτε ενημέρωση για πιθανές βλαστοκυτταρικές θεραπείες από ιστοτόπους δημόσιων φορέων, παρά μόνο από ιδιωτικές κλινικές ή ιδιώτες γιατρούς που διαφημίζουν τις υπηρεσίες τους. Στους ιστοτόπους ερευνητικών εργαστηρίων βρίσκει κάποιος επιστημονικές πληροφορίες οι οποίες δυστυχώς δεν είναι πάντα πλήρως κατανοητές από το ευρύ κοινό. «Η κακή ή ελλιπής ενημέρωση των ασθενών και των πολιτών γενικότερα από τους υπεύθυνους γιατρούς και φορείς έχει επιφέρει, δυστυχώς και στη χώρα μας, μια σωρεία παραβατικών επιστημονικών συμπεριφορών εις βάρος ασθενών και των οικογενειών τους. Οι θεραπευτικές ενδείξεις των βλαστοκυττάρων είναι γνωστές παγκοσμίως. Ωστόσο δημιουργούνται «γκρίζες ζώνες» στην εφαρμογή θεραπειών από μερικούς γιατρούς για προσωπικό τους όφελος. Στο πρόσφατο παρελθόν υπήρξαν καταγγελίες εναντίον αυτών των πρακτικών με αφορμή την περίπτωση της τράπεζας βλαστοκυττάρων ιδιωτικού θεραπευτηρίου των βορείων προαστίων. Οι πολίτες πρέπει να «υποψιασμένοι» και επιφυλακτικοί σε αμφιλεγόμενες θεραπείες και να απευθύνονται σε έγκυρες πηγές πληροφόρησης όπως είναι ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων», συνιστά ο πρόεδρος του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ), Καθ. Ανδρέας Καραμπίνης, που διατελεί και αναπληρωτής πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής.

Επιστήμονες τώρα συζητούν για την ανάγκη ενεργοποίησης εμπειρογνωμόνων στα βλαστοκύτταρα που θα εκπαιδεύουν τους ασθενείς, αλλά και τον Τύπο, σχετικά με νέες θεραπείες που μπορεί να μην έχουν εγκριθεί ή βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές. Η ιδέα ενός συμβούλου βλαστοκυττάρων, αντίστοιχου με έναν σύμβουλο γενετικής, ο οποίος θα μπορούσε, βάσει βιβλιογραφίας και επιστημονικών δεδομένων, να εξηγεί τους κινδύνους, τα οφέλη και τις θεραπευτικές εναλλακτικές λύσεις και να καθοδηγεί αποτρεπτικά σχετικά με μη εγκεκριμένες θεραπείες που προσφέρουν διάφορες κλινικές στο εξωτερικό, ήδη κυοφορείται σε διεθνές επίπεδο.

Πηγές: ΙΝ.GR

https://jasn.asnjournals.org/content/21/7/1218.abstract

https://www.fda.gov/consumers/consumer-updates/fda-warns-about-stem-cell-therapies

Medical innovation versus stem cell tourism. Lindvall O, Hyun I, Science. 2009 Jun 26; 324(5935):1664-5.

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6127222/

Tracking the rise of stem cell tourism. Ryan KA, Sanders AN, Wang DD, Levine AD, Regen Med. 2010 Jan; 5(1):27-33.

Stem cell clinics online: the direct-to-consumer portrayal of stem cell medicine. Lau D, Ogbogu U, Taylor B, Stafinski T, Menon D, Caulfield T, Cell Stem Cell. 2008 Dec 4; 3(6):591-4.

https://www.neurologytimes.com/blogs/low-down-stem-cell-tourism-neurological-diseases

http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2014/EL/1-2014-355-EL-F1-1.Pdf

Guidelines for stem cell research and clinical translation. Skokie: International Society for Stem Cell Research; 2016. Available from: http://www.isscr.org/guidelines2016

https://stm.sciencemag.org/content/9/397/eaag0426

Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Ινστιτούτο Γκαίτε. Βιοηθική και Βιοπολιτική. Εκδόσεις Αντ. N. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2002, σελ. 59-66.

Li MD, Atkins H, Bubela T. The global landscape of stem cell clinical trials. Regen Med. 2014;9(1):27–39.

https://www.dovepress.com/combating-the-threat-of-stem-cell-tourism-through-patient-education-an-peer-reviewed-fulltext-article-IEH