Tι συμβολίζει η μετατροπή της Αγ. Σοφίας σε τζαμί ;

Γράφει ο Νικόλαος Κ. Σκουλάς *

Α

Η εκκλησία της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, εγκαινιάστηκε από τον Ιουστινιανό το 537 μ.Χ.. Οικοδομήθηκε ως σύμβολο – απαύγασμα της αυτοκρατορικής του πολιτικής, που είχε σκοπό την εδαφική ανασύσταση του Ρωμαϊκού κράτους σε Ανατολή και Δύση. 

Η περικαλλής εκκλησία ήταν δημιούργημα δύο Ελλήνων αρχιτεκτόνων της Ιωνίας, του Ανθέμιου από τις Τράλλεις και του Ισίδωρου από την Μίλητο. Οι γεωμετρικές γνώσεις τους από την αθροισμένη σοφία της Βιβλιοθήκης στην μεταελληνιστική Αλεξάνδρεια είναι γνωστές. Αυτές, μαζί με τις φιλοσοφικές τους εντρυφήσεις στον νεοπλατωνισμό των διαδόχων του Πρόκλου, μετουσιώθηκαν στον αξεπέραστο ναό για αιώνες. Τον ναό που αναδίδει την όψιμη ελληνικότητα ήδη συζευγμένη με την χριστιανική πίστη των Πατερικών προσαρμογών. Η στέγαση του μεγαλειώδους τρούλου του με την χρήση ελαφρόπετρας από την Θήρα αρκούσε από μόνη της για να μείνει στην Ιστορία.

Ωστόσο, η είσοδος του φωτός και ο παιχνιδισμός του με τις επιλογές των μαρμάρων του εσωτερικού, φερμένων από την Ελλάδα και την καθ’ ημάς Ανατολή,  δημιουργεί μία απόκοσμη αίσθηση που μόνο ο υποψιασμένος επισκέπτης μπορεί να βιώσει. Το δέος συμπληρώνεται με την ηχητική δυνατότητα του χώρου, αποτέλεσμα της ελληνικής σπουδής των δημιουργών. Επίσης από την άφθαστη τέχνη της ψηφιδωτής αγιογραφίας που απεικονίζεται άριστα στην αποκαλυφθείσα, μετά το 1934, Πλατυτέρα των Ουρανών. Η πολυμελής χορωδία, άδουσα τους βυζαντινούς ύμνους και το ευχαριστήριο “Τη Υπερμάχω”,  έδινε την αίσθηση ουράνιας μετάβασης, όπως διαπίστωναν οι πρέσβεις του Βλαδίμηρου του Κιέβου στην Κωνσταντινούπολη. Η ύπαρξη και η λειτουργία της Αγίας Σοφίας ήταν αποφασιστικός παράγοντας για την επιλογή του ορθόδοξου δόγματος  από τους Ρώσους το 988 μ.Χ.

Η ανέγερση της βυζαντινής εκκλησίας αποτέλεσε παγκόσμιο αρχιτεκτονικό επίτευγμα, αξεπέραστο για σχεδόν χίλια χρόνια μέχρι που ο Μπρουνελέσκι ανέγειρε διπλό εσωτερικό τρούλο με στήριξη από γοτθικά τόξα στον καθεδρικό (ντουόμο) της Φλωρεντίας. Η στέγαση τρούλου τέτοιας έκτασης ήταν ακατόρθωτη για όλο τον αρχαίο κόσμο και αποτυπώνεται έως σήμερα στην ανοικτή οπή του ατελούς τρούλου στο Πάνθεον της Ρώμης.

Η ίδια η στεγαστική επιλογή του τρούλου της Αγίας Σοφίας δείχνει την βαθύτατη ελληνικότητα της προσέγγισης προς το Θείο, με κριτήριο το μέτρο. Ο τρούλος ανεγείρεται φιλόδοξα προς τον ουρανό και ταυτόχρονα συγκατανεύει  κατερχόμενος επί της γης.  Αυτό συντελείται με τον καμπύλο τρόπο, που δείχνει μεν τα όρια του ανθρώπινου εφικτού αλλά και την ήδη κατορθωθείσα ανύψωσή του. Η αντιπαραβολή της Αγίας Σοφίας με τις αιχμηρές και οξυκόρυφες απολήξεις των δυτικών καθεδρικών ναών δείχνει  την  ουσιώδη πολιτισμική διαφορά.

Ο σουλτάνος Αχμέτ φιλοδόξησε, στο απόγειο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, να ξεπεράσει το κλέος του ελληνότροπου χριστιανικού ναού. Ανέγειρε το Μπλε Τζαμί,  στον βυζαντινό Ιππόδρομο, απέναντι από την Αγία Σοφία, για να είναι συγκρίσιμα τα μεγέθη. Το αποτέλεσμα  ήταν, η ορατή και σήμερα διαπίστωση της συγκριτικής αποτυχίας, που οδήγησε και σε δυσμένεια τον μουσουλμάνο αρχιτέκτονα.

Τούτο διότι, άλλο είναι ο πολιτισμός που μετουσιώνεται σε ισχυρή απόδειξη  και άλλο είναι η ισχύς που προσπαθεί να δημιουργήσει πολιτισμό.

Συνοπτικά, η Αγία Σοφία είναι ένα οικοδόμημα απόδειξη της ελληνικότητας ως ενδιάμεσης πολιτισμικής πρότασης οικουμενικού χαρακτήρα που παρεμβαίνει ανάμεσα στην άπειρη Δύση και την απέραντη Ανατολή.  Η διαχρονική κορυφαία θέση αυτής της εκκλησίας στην συλλογική συνείδηση του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας συνάμα είναι αναντικατάστατη σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο σύμβολο.

Β.

Το 1453 η εκκλησία μετατρέπεται σε τζαμί ως αποτέλεσμα της Άλωσης. Το 1934, ο Κεμάλ Ατατούρκ αποφασίζει να την μετατρέψει σε μουσείο. Τούτο είναι μέρος της στοχευμένης προσπάθειας να καταστεί  η Τουρκία σύγχρονο κοσμικό κράτος με ένδειξη σεβασμού προς τον Δυτικό πολιτισμό. Ήταν εναρμόνιση με τα πρότυπα στα οποία προσηλωνόταν  η νεαρή τότε δημοκρατία καθώς  άφηνε πίσω την οθωμανική πολιτική παράδοση και την αντίστοιχη θρησκευτική του χαλιφάτου.

Η ισλαμιστική πολιτική του προέδρου Ερντογάν, μεθόδευσε ήδη την μετατροπή της αρχαίας εκκλησίας σε τζαμί.

Σήμερα, 24 Ιουλίου 2020, τελείται εκεί η πρώτη μετά το 1934 προσευχή προς τον Αλλάχ με την συμμετοχή μουσουλμάνων ηγετών ανά τον κόσμο, μετά από πανηγυρική προετοιμασία.

Στον σύγχρονο κόσμο που δια της αλληλοψηλάφισης των πολιτισμών γίνεται προσπάθεια  να ανευρεθεί και να υιοθετηθεί ό,τι είναι συμβατό, συγκλίνον και καλό για την κοινή συμπόρευση της παγκόσμιας κοινότητας προς το μέλλον, αυτή η πολιτική επιλογή είναι μια έντονη και ηχηρή παραφωνία.

Δεν είναι όμως ούτε τυχαία ούτε και παροδική. Χρειάζονταν άραγε ένα επιπλέον τζαμί για τις λατρευτικές ανάγκες στην Τουρκία, μετά τα 85.000 που λειτουργούν ήδη εκεί; Για όσους έχουν αμφιβολίες, ο ισλαμιστής Πρόεδρος υπενθύμισε ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής ήταν πολιτικός ηγέτης και των ορθοδόξων.

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι πολιτισμικό σάλπισμα επαναφοράς της Τουρκίας ως ηγέτιδας χώρας στο παγκόσμιο Ισλάμ.

Είναι κίνηση περιφρόνησης της Δύσης και προβολής ισχύος απέναντί της που εκμεταλλεύεται την διάσπασή της. Τούτο επιχειρείται καθώς η δημογραφία, η οικονομία και άλλοι δείκτες ισχύος της Τουρκίας, της επιτρέπουν πολιτική ευελιξία. Της επιτρέπουν αυτονόμηση και σύνδεση με τις αναδυόμενες ανά τον κόσμο δυνάμεις αντί για το έως τώρα μονοπώλιο ένταξης στους δυτικούς θεσμούς. Και η σύγχρονη Δύση, αντίστοιχα, πρέπει να θυμάται ότι η άλωση της Πόλης και η διάρρηξη του συνορεύοντος Ελληνισμού έφερε τρεις διαδοχικούς βενετοτουρκικούς πολέμους και τους οθωμανούς στην Κριμαία, στο Αλγέρι  και στις πύλες της Βιέννης.

Είναι κίνηση απόρριψης της παγκοσμιοποίησης κατά το μέρος που η τελευταία στοχεύει στην σκίαση των πολιτιστικών διαφορών ως στοιχείων που χωρίζουν την παγκόσμια κοινότητα. Είναι μία πλήρης επιβεβαίωση των εφιαλτικών προβλέψεων  του Χάντιγκτον περί πολέμου των πολιτισμών.

Είναι συμβολική κίνηση επαναφοράς του ισλαμισμού ως στοιχείου ισχύος στην Μεσόγειο με την Τουρκία να προσεταιρίζεται τις εκδοχές του πολιτικού ισλάμ (Αδελφοί Μουσουλμάνοι, Χαμάς κλπ.) στο μέτρο που και οι τελευταίες απορρίπτουν την δυτική επιρροή και αυτονομούνται σε ενότητα ως τοπικοί και διεθνείς δρώντες.

Είναι  κίνηση ωμής κυριαρχικής βούλησης και επιβολής απέναντι στην διαιρεμένη Ορθοδοξία, και λόγω του ουκρανικού ζητήματος.

Είναι κίνηση περαιτέρω εξάλειψης της ελληνικότητας και των πολιτιστικών ερεισμάτων της στην εδαφική επικράτεια της Τουρκίας που συντελέστηκε πιο πρόσφατα με την μετατροπή σε τζαμί της Μονής της Χώρας, της Αγίας Σοφίας της Βιζυής και της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας, μετά την ήδη συντελεσμένη καταστροφή των άλλων μνημείων μετά το 1922 στην Μικρασία και το 1974 στην κατεχόμενη Κύπρο.

Για να μην καταλείπεται αμφιβολία, τα εγκαίνια του τζαμιού της “Αγίας Σοφίας” συνδυάζονται με την προβολή στρατιωτικής ισχύος στο Καστελόριζο και στην θάλασσα του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου.

Όποιος οικείος δεν αντικρίζει  την ωμή βία ή ερμηνεύει με παρακλητική αναβλητικότητα την σημασία της κίνησης αυτής, απλά απωθεί από την σκέψη και τον σχεδιασμό του τα μελλούμενα.

Γ.

Ενώ είναι ξεκάθαρο ότι η πρόοδος της σύγχρονης Ελλάδας θα επέλθει από το μερίδιο της συμμετοχής της στην 4η βιομηχανική επανάσταση και ιδίως την βιοτεχνολογία και την ρομποτική καθώς και από την ισότιμη συμμετοχή της στην Ε.Ε.

Ενώ είναι προφανές ότι προέχει η παραγωγική ανασύνταξη και η αποκατάσταση της αξιοπιστίας των θεσμών, μετά από την δεκαετή οικονομική κρίση που ανέδειξε τις μεταπολιτευτικές στρεβλώσεις.

Ενώ είναι πρόδηλο ότι η η ενδεδειγμένη οδός είναι η εμβάθυνση της δημοκρατίας και η αξιοκρατική ισοκατανομή του κοινού αγαθού κατά τρόπο που να ενδυναμώνει τον λαό.

Παρά τούτα τα πασιφανή,  είμαστε υποχρεωμένοι να μένουμε αιχμάλωτοι της γεωγραφίας και της ανισοκατανομής ισχύος στην γειτονιά μας, που προβάλλεται όλο και πιο έντονα εις βάρος μας.

Η 24η Ιουλίου, ημέρα υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάνης, επελέγη από την ηγεσία της γείτονος χώρας ως ημέρα πολιτισμικού σαλπίσματος για την ανατροπή της.

Η μέρα αυτή είναι ημέρα θλίψης και περισυλλογής.

Οι απαντήσεις στην πρόκληση, είναι θέμα σχεδιασμού που υπάρχει ήδη και διαμορφώνεται. Ο γράφων δηλώνω αισιόδοξος.

Η ενεργητικότητα και η σοφή αισιοδοξία δίνει διεξόδους στο Αιγαιακό πεδίο αντιπαράθεσης, που είναι κατ’ αρχήν οδυσσεϊκό, λόγω της ποικιλόμορφης γεωγραφίας του.

Και όπως διδάσκουν τα ομηρικά έπη, ο μεσαίου μεγέθους, πολυμήχανος και θαλασσοπόρος Οδυσσέας υλοποίησε και τους δύο στόχους του, την κτήση της Τροίας με την κατασκευή του Δούρειου Ίππου και την επιστροφή στην Ιθάκη με την ενεργητική και σοφή επιμονή. Και ταυτόχρονα άφησε μεγαλύτερο πολιτιστικό αποτύπωμα συγκριτικά με την ωμή προβολή ισχύος του χερσαίου και ογκώδους Αχιλλέα.

* Ο Νίκος Κ. Σκουλάς είναι Δικηγόρος και Περιφερειακός Σύμβουλος Κρήτης

---