Συνοικία το όνειρο: Η εμβληματική ταινία για τις φτωχογειτονιές της Ελλάδας

Στις 16 Οκτωβρίου του 1961 κάνει την πρεμιέρα της στις κινηματογραφικές αίθουσες η «Συνοικία το όνειρο», μια εμβληματική ταινία και χαρακτηριστικό δείγμα του νεορεαλισμού στον ελληνικό κινηματογράφο, που όμως αντιμετώπισε σκληρότατη κρατική λογοκρισία και εμπόδια στη διανομή και προβολή της.

Παραγωγός και σκηνοθέτης της «Συνοικίας» ήταν ο ηθοποιός Αλέκος Αλεξανδράκης, το σενάριο το έγραψαν ο Τάσος Λειβαδίτης και ο Κώστας Κοτζιάς, τη μουσική τη συνέθεσε ο Μίκης Θεοδωράκης και την τραγούδησε ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Τα γυρίσματα έγιναν στην προσφυγική συνοικία του Ασύρματου, που βρίσκεται ακριβώς κάτω από τον λόφο του Φιλοπαππού προς την πλευρά των Άνω Πετραλώνων.

Λίγες εβδομάδες πριν την πρεμιέρα ο Γιώργος Πηλιχός μίλησε, για λογαριασμό του περιοδικού «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ» με ορισμένους από τους συντελεστές για την ταινία αυτή.

Οι στόχοι και οι ήρωες

Η Αλίκη Γεωργούλη, ηθοποιός, συμπαραγωγός και σύντροφος τότε του Αλέκου Αλεξανδράκη μίλησε για τον στόχο των δημιουργών της ταινίας.

«Έχουμε κοινούς στόχους, κοινές αισθητικές αντιλήψεις (…) πιστεύουμε ότι στον τόπο μας υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις και οι δυνατότητες να φτάση  κι ο κινηματογράφος μας σ’ ένα υψηλό επίπεδο.

»Αρχίσαμε με την ταινία “Συνοικία το όνειρο” γιατί είναι ένα έργο όπου συνυπάρχουν το τραγικό και σατυρικό στοιχείο μέσα από τα οποία προβάλλει το μεγαλείο του Ρωμηού. Γιατί – ακόμα πιο απλά – είναι ένα έργο γεμάτο αγάπη, ανθρωπιά και ειλικρίνεια».

Ρίκος

»Αλέκος Αλεξανδράκης: “Είμαι ο Ρίκος. Ένας χαλασμένος νέος της εποχής μας: Καλοφτιαγμένος, έξυπνος, σπιρτόζος, αλλά χωρίς διάθεση να διοχετέψω όλ’ αυτά κι άλλες ικανότητες σ’ ένα σωστό δρόμο.

“Ο μόνος μου πόθος είναι να κάνω γρήγορα και προ παντός εύκολα πολλά λεφτά. Όσο όμως κι αν νομίζω τον εαυτό μου για αδίστακτο, στην κρίσιμη στιγμή θα αποδείξω πώς όλα τα εγκληματικά μου σχέδια δεν ήταν παρά σαπουνόφουσκες και στο βάθος δεν είμαι παρά το αγνό και τρυφερό παιδί που μεγάλωσε με τα αποφόρια των αδελφών του.

“Αυτήν την κρυμμένη αγνότητα και τρυφερότητα ελπίζω να ανακαλύψουν μέσα τους και οι χιλιάδες Ρίκοι που θα παρακολουθούν την ταινία μας κι έτσι να σταθώ γι’ αυτούς ένα ζωντανό παράδειγμα που θα τους βοηθήση να βρούνε μια ώρα γρηγορώτερα τον σωστό δρόμο της ζωής τους”.

Στεφανία

»H Αλίκη Γεωργούλη, που παίζει την Στεφανία, λέει για τον ρόλο της:

“Την Στεφανία την αγάπησα πολύ, γιατί είναι ένα πρόσωπο βγαλμένο από την πραγματικότητα. Είναι μια φτωχιά κοπέλλα συνοικισμού που διψάει για λίγη χαρά. ‘Εχει συχαθή τη μιζέρια γύρω της κι αγωνίζεται με κάθε τρόπο να φτάση ένα “όνειρο” που δεν είναι παρά μια ουτοπία.

Φτηνή, γελοία ίσως στις εξωτερικές της εκδηλώσεις, αγράμματη, το γνωστό μας ‘τσουλάκι’ με λίγα λόγια, αλλά στο βάθος της αγνή κι απέραντα ρομαντική.

Η Στεφανία είναι μία από τις αμέτρητες αυτές κοπέλλες που ξεχύνονται καθημερινά απ’ τις φτωχικές τους κατοικίες, φτιασιδωμένες, προσπαθώντας απεγνωσμένα να είναι προκλητικές, ωραίες ‘κόρες στρατηγού’! – όπως η ίδια λέει ότι είναι, στο φιλμ – μήπως και τους χαμογελάση λιγάκι η ζωή και το αποτέλεσμα είναι να ξαναγυρίζουν το βράδυ στην σκάφη για να πλύνουν τα μοναδικά του εσώρουχα.

Mε την προβολή της ταινίας ελπίζω η Στεφανία να δώση το κουράγιο σ’ όλες αυτές τις κοπέλλες ν’ αντιμετωπίσουν την ζωή μ’ ένα δύσκολο ίσως αλλά σωστό και τίμιο τρόπο”.

Νεκροφόρας

»Ένα από τα πιο “γραφικά” πρόσωπα του φιλμ είναι κι ο Νεκροφόρας. Το ενσαρκώνει ο Μάνος Κατράκης. Να πώς βλέπει ο ίδιος τον ρόλο αυτό:

“Είμαι ο Νεκροφόρας. Όνομα περίεργο, λίγο συμβολικό, λίγο πένθιμα ποιητικό. Αγάπησα αυτόν τον ρόλο κι έκανα ό,τι μπορούσα για να του δώσω σάρκα και οστά. Είναι ένας ρόλος δύσκολος, ένας ρόλος σύνθετος. Έχει το τραγικό και κωμικό στοιχείο στην όλη του μορφή. Πάνω απ’ όλα όμως είναι ένας ρόλος ζωντανός, απόλυτα ανθρώπινος. Γι’ αυτό και τον αγάπησα τόσο πολύ”.

Ασημάκης

»Ο ηθοποιός Αλέκος Πέτσος παίζει τον Ασημάκη, τον συμπαθέστατο αλλά και τραγικώτερο ήρωα της “Συνοικίας”. Ο ίδιος αναλύει έτσι τον Ασημάκη:

“Η ζωή είναι γεμάτη κινδύνους: Τους κινδύνους αυτού οι άνθρωποι μ’ αδύνατο χαρακτήρα, άβουλο, δειλό κι ευαίσθητο όπως είναι ο Ασημάκης τους δέχονται σαν τυχαία συναρμολόγηση εξωτερικών γεγονότων, γι’ αυτό και δεν μπορούν να αποφύγουν την καταστροφική τους δύναμη.

Στον πρώτο κίνδυνο – κτύπημα, την ανεργία, ο Ασημάκης τα χάνει, δεν ξέρει να οργανώση την άμυνά του και να αντιδράση θετικά κι η προσπάθειά του να ξεφύγη από την μοίρα του, αν όχι ανύπαρκτη, ατροφική κι αγχοτική, κινείται στον “εξωτερικό κόσμο” μ’ αβέβαιο βήμα, ανίκανος να πιαστή από κάπου κι χάνει και την δύναμη της φωνής του.

Κι ο εσωτερικός του κόσμος δυναστεύεται με την σκέψη – βάσανο πια, πως είναι ‘ένα μηδενικό’, μια και δεν μπορεί να παρασταθή στ’ όνειρο της γυναίκας του, να φύγη από το υγρό υπόγειο και ν’ αποκτήση ένα φωτεινό σπιτάκι στο λόφο.

Kι όταν αποφασίζη να δράση, δημιουργεί νέους κινδύνους για να φτάση σκαλί – σκαλί στα όρια παροξυσμού για ν’ αποκλείσω την ψυχική ανωμαλία, που προϋποθέτει την ιδέα έστω της αυτοκτονίας από τον Ασημάκη, γιατί έτσι θάπαυε να είναι μια ποιητικά δραματική μορφή, έτσι όπως και προσπάθησα να την ενσαρκώσω”.

Ένα ακόμη κεντρικό πρόσωπο του φιλμ “Συνοικία το όνειρο” είναι η γυναίκα του Ασημάκη, η Ελένη, την οποία ερμηνεύει η Αλέκα Παΐζη. Η εκλέκτη ηθοποιός προθυμοποιείται να σκιτσάρη εδώ τον ρόλο της:

Ελένη

“Είμαι η Ελένη, η γυναίκα του Ασημάκη. Ζω σ’ ένα άθλιο ανήλιο υπόγειο κι ενώ περιμένω να γεννήσω ονειρεύομαι για μένα, τον άντρα μου και το παιδί που θα κάνω, ένα σπίτι χτισμένο ψηλά στο λόφο, με μεγάλα παράθυρα στον ήλιο. Είναι μεγάλο το όνειρο που κάνω; Κι όμως στο τέλος μένω παντέρημη, μ’ απραγματοποίητο το όνειρο.

“Πόσες άλλες Ελένες βρίσκονται στην ίδια θέση. Η ζωή ήταν ανέκαθεν σκληρή για τους ανθρώπους, στην εποχή μας όμως φαίνεται ότι είναι ακόμα σκληρότερη”

Σκηνοθεσία

Ο Αλέκος Αλεξανδράκης μίλησε και για τον τρόπου που σκηνοθέτησε την ταινία.

“Η ‘Συνοικία το όνειρο’ είναι ένα έργο συνθετικό, δηλαδή δεν είναι το ξετύλιγμα μιας απλής υποθέσεως. Αντίθετα, αποτελείται από διάφορα επεισόδια που συγκλίνουν σ’ ένα ενιαίο μύθο, σε μια ενιαία ατμόσφαιρα.

Γι’ αυτό, από σκηνοθετική πλευρά ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη εργασία. Σκεφθήτε ότι κάθε σκηνή έπρεπε να διατηρή την πυκνότητα και αυτοτέλειά της χωρίς συνάμα να φαίνεται ξένο σώμα ως προς τις άλλες σκηνές του φιλμ.

Ακόμα, στα δύο χιλιάδες οχτακόσια, περίπου, μέτρα που είναι η ταινία μας, δεν είχα  την ευκαιρία ή το καταφύγιο, αν θέλετε, του διακοσμητικού ή περιγραφικού στοιχείου ούτε για λίγα μέτρα. Κι αυτό γιατί δεν το επέτρεπε το ύφος του σεναρίου.

Ωστόσο και παρ’ όλα τα περιωρισμένα τεχνικά και οικονομικά μέσα που προσφέρονται συνήθως για το γύρισμα μιας ταινίας στον τόπο μας, οι περισσότερες δυσκολίες ξεπεράστηκαν χάρη στο σπουδαίο έμψυχο υλικό και στην πίστη όλων μας για την δημιουργία αυτής της ταινίας

Όσο για τον τρόπο που ακολούθησα για να γυρίσω αυτό το φιλμ, θα τον αντιληφθήτε καλύτερα βλέποντας την ταινία”.

Διεύθυνση φωτογραφίας

»Ένας από τους βασικούς συντελεστές στην δημιουργία αυτής της ταινίας, είναι ο γνωστότατος οπερατέρ Δήμος Σακελλαρίου. Σαν διευθυντής φωτογραφίας της “Συνοικίας το όνειρο”, ο Δήμος Σακελλαρίου, δικαιούται να μιλήση για τον τρόπο και τις συνθήκες εργασίας του στο φιλμ.

“Η πολύχρονη θητεία μου σαν φωτορεπόρτερ πριν ασχοληθώ με την φωτογραφία του κινηματογράφου, μου χάρισε μια πλούσια εμπειρία. Έμαθα να υποτάσσω τον φακό μου στα ‘γεγονότα’ και στον ‘άνθρωπο’  χωρίς δισταγμό και συναισθηματισμούς. Οι σπουδές μου αργότερα στο Πειραματικό Κινηματογραφικό Κέντρο της Ρώμης, την εποχή που μεσουρανούσε ο νεορρεαλισμός, με ώπλισαν επιστημονικά, τεχνολογικά και καλλιτεχνικά – αισθητικά και έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο για την μελλοντική πορεία μου στον Ελληνικό κινηματογράφο.

“H ταινία ‘Συνοικία το όνειρο’ είναι η ‘πρώτη’ της δεκάχρονης θητείας μου στον ελληνικό κινηματογράφο που φωτογράφησα όπως ήθελα κι όπως έπρεπε. Την θεωρώ σαν υποδειγματική απόπειρα φωτογραφικής σπουδής για ένα “σωστό ελληνικό” κινηματογράφο. Είναι η ταινία που φωτογράφησα μ’ όλη μου την αγάπη, γιατί στην ‘Συνοικία το όνειρο’ δεν υπάρχουν ‘στάρ’ αλλά άνθρωποι αληθινοί”.

Σενάριο

(…)» Ο Τάσος Λειβαδίτης, που μαζί με τον Κώστα Κοτζιά, έγραψε το σενάριο της ‘Συνοικίας το όνειρο’. Ο γνωστότατος αυτός συγγραφέας και ποιητής, θα μας πη τώρα για το “τι συμβολίζει αυτή η  ταινία”.

»“H Συνοικία το όνειρο’ δεν συμβολίζει τίποτα το συγκεκριμένο: Προσπαθεί με αδρές πινελιές και λιτά μέσα να δώση ζωντανές καταστάσεις μέσα απ’ τις οποίες ξεπηδάνε η αγνότητα κι η μεγαλωσύνη του Ρωμηού στις κρίσιμες ώρες της ζωής του.

“Aν διαλέξαμε μία από τις φτωχότερες συνοικίες της Αθήνας για την δράση της ταινίας, είναι μόνο και μόνο γιατί εκεί, στην αθλιότητα, φωτίζονται ακόμα πιο έντονα αυτά τα στοιχεία”.

Εμπόδια

Ο Γιώργος Πηλιχός αναφέρθηκε και στα εμπόδια που συνάντησε η συγκεκριμένη ταινία προτού καν βγει στις αίθουσες.

«Γιατί το υπουργείο Προεδρίας της Κυβερνήσεως ανεκάλεσε με τόση βιασύνη και σπουδή την προσωρινή άδεια προβολής της “Συνοικίας το όνειρο” σε περιωρισμένο κύκλο πνευματικών ανθρώπων και ξένων διπλωματών, με συνέπεια να δημιουργηθή ο γνωστός σάλος που εξέθεσε ανεπανόρθωτα σχεδόν όχι μόνον εκείνους που προκάλεσαν αυτόν τον σάλο, αλλά και την χώρα μας γενικώτερα στα μάτια των ξένων;»

Ο Αλεξανδράκης για τη λογοκρισία

Τριάντα πέντε χρόνια αργότερα, το 1996, ο Αλέκος Αλεξανδράκης μίλησε στην ΕΡΤ και τον Άρη Σκιαδόπουλο για τις δυσκολίες και τη λογοκρισία της ταινίας του

«Μοναδική ταινία που έκανα σαν σκηνοθέτης και παραγωγός. Ό,τι είχα μαζέψει από τις ταινίες που έκανα τα έβαλα για να κάνω αυτήν την ταινία γιατί ήθελα να πω αυτά τα πράγματα.

»Τελικά, έγινε αυτή η ταινία και ύστερα από καιρό που δεν την επιτρέπανε να παιχτεί, την επιτρέψανε πετσοκομμένη. Ούτε ο στόχος μου είχε καλυφθεί και οικονομικά…Θυμάμαι ότι δούλευα…δούλευα μετά για να την ξεπληρώσω και στο τέλος την πούλησα (σ.σ.πούλησε τα δικαιώματά της)»

Για τα σημεία που λογοκρίθηκαν ανέφερε:

«Προσπάθησαν με τα κοψιματα να μη φανεί ότι αυτή η συνοικία ήταν μεσ’ στην Αθήνα. Ο Ασύρματος (κάτω από την Ακρόπολη). [Να μη φανεί]  ότι οι Έλληνες  σκέπτονται και φέρονται έτσι. Δηλαδή, κόψανε έναν κλάδο, που υπήρχε ένας εργάτης, ο οποιός σιγά σιγά προσπαθούσε να τους πείσει όλους αυτούς της συνοικίας που προσπαθούσαν με παγαποντιές να κερδίσουν, να κάνουν, να αναπνεύσουν, ότι μόνο αν ενωθούνε [θα τα καταφέρουν].

»Αυτά φύγανε όλα. Μείνανε μόνο οι παγαποντιές.  Είχε και έναν άλλο κλάδο, έναν τρελό, (σ.σ. σκηνοθετικά είχε πολύ μεγαλύτερη παρουσία απ’ ό,τι τελικά επιτράπηκε να προβληθεί) γιατί λέει οι τρελοί είναι στα άσυλα δεν είναι στους δρόμους στην Ελλάδα. Ενώ τότε, δεν υπήρχε γειτονιά που να μην έχει τον τρελό της, δεν υπήρχε νησί που να μην είχε τον τρελό του».

Η επόμενη απόπειρα

Ο Αλεξανδράκης αναφέρθηκε και στην προσπάθεια που έκανε για τη δημιουργία νέας ταινίας, μετά τη «Συνοικία το όνειρο».

«Το επόμενο σενάριο πάλι το είχαν γράψει ο Κοτζιάς και ο Λειβαδίτης, που ήταν κωμωδία, αλλά τρομερή κωμωδία, και σε όποιον παραγωγό το διάβασα μου έλεγε “Θες να μας δέσουνε;.

»Ο ίδιος ο Φίνος δεν το έκανε. Που μου είχε πει “Aπο εδώ και πέρα ό,τι θες είναι το σπίτι σου εδώ. Εδώ θα τις κάνεις τις ταινίες”».

---