Politica 89.8
Κατανοώντας τους δασμούς Τραμπ και την επίπλαστη αμοιβαιότητα του προστατευτισμού
Γράφει ο Αναστάσιος Γουργουρίνης*
Εν μέσω των ισχυρών γεωπολιτικών κλυδωνισμών που προκάλεσε η «Ημέρα Απελευθέρωσης» του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ στην παγκόσμια οικονομία, ιδιαίτερη σημασία έχουν επαναλαμβανόμενες αναφορές του εκτελεστικού διατάγματος της 2ας Απριλίου 2025 στην «έλλειψη αμοιβαιότητας» στις διμερείς εμπορικές σχέσεις των ΗΠΑ. Ως αποτέλεσμα, είναι κρίσιμη η κατανόηση του πώς συναρτώνται οι έννοιες της εμπορικής αμοιβαιότητας, της επιβολής δασμών και του προστατευτισμού στο πλαίσιο των δασμών Τραμπ.
Η αμοιβαιότητα στο διεθνές εμπόριο
Η αμοιβαιότητα (reciprocity) αποτελεί αρχή θεμελιώδους χαρακτήρα για το πολυμερές εμπορικό σύστημα, οντάς το αντίδοτο έναντι του, εγγενώς μονομερούς, προστατευτισμού (protectionism). Η βασική αυτή παραδοχή βρίσκει έκφραση ήδη από το 1947 στο προοίμιο της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (1947 General Agreement on Tariffs and Trade), όπου διασαφηνίζεται ότι η απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου δεν μπορεί παρά να είναι το αποτέλεσμα αμοιβαίων και κοινά επωφελών εμπορικών παραχωρήσεων μεταξύ κρατών. Στο δε σύγχρονο πολυμερές εμπορικό σύστημα, όπου κεντρικό ρόλο πλέον διαδραματίζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), ο σεβασμός της εμπορικής αμοιβαιότητας είναι πρωτίστως σεβασμός για τους νομικά δεσμευτικούς κανόνες που συμφωνήθηκαν αμοιβαίως και συναινετικώς, μετά από πολυετείς πολυμερείς διαπραγματεύσεις, ακριβώς ώστε να καταπολεμηθεί ο προστατευτισμός.
Ο κρατικός προστατευτισμός και οι δασμολογικοί/μη-δασμολογικοί φραγμοί στο διεθνές εμπόριο
Ο κρατικός προστατευτισμός πραγματώνεται μέσω της επιβολής φραγμών δασμολογικού ή μη δασμολογικού χαρακτήρα στο διεθνές εμπόριο. Η κατηγορία των μη-δασμολογικών φραγμών (non-tariff barriers) περιλαμβάνει μέτρα που επιβάλλονται «πίσω από τα σύνορα» του κράτους εισαγωγής (behind-the-border measures), όπως π.χ. η εθνική νομοθεσία σχετικά με εσωτερικούς φόρους ή άλλες επιβαρύνσεις επί προϊόντων, οι κρατικές επιδοτήσεις, οι τεχνικοί κανονισμοί και τα πρότυπα σε σχέση με τα χαρακτηριστικά των προϊόντων ή τις σχετικές διεργασίες και μεθόδους παραγωγής τους. Οι μη-δασμολογικοί φραγμοί δύνανται, αλλά δεν αποτελούν πάντοτε, κεκαλυμμένες μορφές προστατευτισμού, εφόσον συνδέονται συχνά με άλλως θεμιτούς ρυθμιστικούς σκοπούς του κράτους εισαγωγής, όπως π.χ. η προστασία των καταναλωτών, του περιβάλλοντος, της δημόσιας υγείας κ.α. Αντίθετα, η κατηγορία των δασμολογικών φραγμών (tariff barriers) αφορά σε μέτρα που επιβάλλονται «στα σύνορα» του κράτους εισαγωγής (border measures), δηλ. δασμούς (tariffs).
Η έλλειψη αμοιβαιότητας των δασμών Τραμπ ενόψει των δασμολογικών υποχρεώσεων των ΗΠΑ στο πλαίσιο του διεθνούς εμπορίου
Δασμοί είναι οι οικονομικές επιβαρύνσεις που επιβάλλονται επί εισαγομένων προϊόντων αν και εντοπίζονται περιπτώσεις όπου ορισμένα κράτη επίσης επιβάλλουν δασμούς επί των εξαγωγών λ.χ. κρίσιμων πρώτων υλών) κατά το χρόνο της ή/και λόγω της εισαγωγής τους, εν είδει «εισιτηρίου» για την πρόσβασή τους στην εκάστοτε αλλοδαπή αγορά. Υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες δασμών: αφενός, δασμοί επί της αξίας (ad valorem tariffs) του εισαγόμενου προϊόντος που αποτελούν ένα ποσοστό αυτής, και, αφετέρου, δασμοί που δεν υπολογίζονται βάσει της αξίας (non-ad valorem tariffs), όταν λ.χ. επιβάλλονται βάσει του αριθμού των μονάδων, του βάρους ή του όγκου, της σύστασης και των τεχνικών χαρακτηριστικών των εισαγομένων προϊόντων.
Στο πλαίσιο του σύγχρονου πολυμερούς εμπορικού συστήματος, βασικός πυλώνας για την απελευθέρωση του διεθνούς εμπορίου προϊόντων είναι η αρχή της παγιοποίησης των δασμών. Κατόπιν της διεξαγωγής πολυμερών εμπορικών διαπραγματεύσεων, οι αναλήψεις δασμολογικών δεσμεύσεων καθενός εκ των μελών του ΠΟΕ καταγράφονται σε αντίστοιχους πίνακες δασμολογικών παραχωρήσεων και συνεπάγονται τη διεθνή νομική δέσμευσή οι επιβαλλόμενοι δασμοί στις εισαγωγές να μην ξεπερνούν σε καμία περίπτωση τα συμφωνηθέντα επίπεδα.
Το εκτελεστικό διάταγμα της 2ας Απριλίου αναφέρεται σε επιβολή πρόσθετων δασμών ad valorem σε βάρος των εισαγωγών, καταφανώς παραβλέποντας τις δασμολογικές δεσμεύσεις που έχουν αναλάβει οι ΗΠΑ στο πλαίσιο του διεθνούς εμπορίου. Η επιβολή των δασμών Τραμπ θα οδηγήσει όχι μόνο σε εμπορικά αντίμετρα κατά των ΗΠΑ, αλλά πιθανότατα και σε προσφυγές ενώπιον των υφισταμένων διεθνών μηχανισμών επίλυσης εμπορικών διαφορών του ΠΟΕ και άλλων περιφερειακών συμφωνιών ελευθέρου εμπορίου στις οποίες συμμετέχουν οι ΗΠΑ, όπως η συμφωνία Καναδά-ΗΠΑ-Μεξικού. Ούτε οι ΗΠΑ φυσικά θα μπορούν να επικαλεστούν την εθνική τους νομοθεσία (International Emergency Economic Powers Act of 1977) που αποτέλεσε τη νομική βάση για την έκδοση του εκτελεστικού διατάγματος, ώστε να δικαιολογήσουν τη μη τήρηση των διεθνών υποχρεώσεών τους. Συνεπώς, οι δασμοί Τραμπ, όντας σε αντίθεση με τις υφιστάμενες δασμολογικές δεσμεύσεις των ΗΠΑ, έρχονται σε αντίθεση και με την αληθή έννοια της αρχής της αμοιβαιότητας στο διεθνές εμπόριο.
Η στρεβλωμένη επίκληση της αμοιβαιότητας ως δικαιολογητική βάση για τους δασμούς Τραμπ
Καθεαυτός ο τύπος υπολογισμού των δασμών Τραμπ έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις και επικρίσεις. Οικονομολόγοι έχουν εκφράσει σοβαρές ενστάσεις αναφορικά με τον υπολογισμό των «αμοιβαίων δασμών» των ΗΠΑ στο εκτελεστικό διάταγμα, βάσει δηλ. της διαίρεσης του εμπορικού ελλείμματος των ΗΠΑ με ένα κράτος με τις εξαγωγές αυτού του κράτους στις ΗΠΑ, και επακολούθως της μείωσης του ποσοστού αυτού στο μισό. Αυτό όμως που υποδηλώνει την έλλειψη πραγματικά αμοιβαίου χαρακτήρα των δασμών Τραμπ είναι το ότι στον υπολογισμό τους φαίνεται να συγκρίνονται οι δασμολογικοί και μη-δασμολογικοί φραγμοί άλλων κρατών έναντι μόνο των δασμολογικών φραγμών των ΗΠΑ. Ως εκ τούτου, αφενός λαμβάνονται υπόψη μη-δασμολογικά μέτρα που επιβάλλονται «πίσω από τα σύνορα» άλλων κρατών, όπως φόροι προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ), συναλλαγματικές πρακτικές, επιδοτήσεις κ.λ.π., αλλά παραδόξως δεν εντάσσονται στην εξίσωση ανάλογα μη-δασμολογικά μέτρα των ΗΠΑ.
Η εργαλειοποίηση των δασμών Τραμπ για την άσκηση γεωπολιτικών πιέσεων «αμοιβαιότητας»
Τέλος, έχει καταστεί σαφές, ήδη από την ορκωμοσία του προέδρου Τραμπ στις 20 Ιανουαρίου 2025, ότι η επιβολή δασμών δεν είναι απλά μια οριζόντια άσκηση εμπορικού προστατευτισμού προς όφελος της εγχώριας παραγωγής των ΗΠΑ. Τούτο επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά από το εκτελεστικό διάταγμα της 2ας Απριλίου 2025 που καθιερώνει την απόλυτη διακριτική ευχέρεια του προέδρου των ΗΠΑ να περιορίσει τους επιβαλλόμενους δασμούς σε βάρος εμπορικών εταίρων που «ευθυγραμμιστούν επαρκώς» (“align sufficiently”) με τις ΗΠΑ σε θέματα οικονομίας και εθνικής ασφάλειας. Για παράδειγμα, ο πρόεδρος Τραμπ είχε απειλήσει την Κολομβία με την επιβολή δασμών 25% επί όλων των εισαγωγών στις 26 Ιανουαρίου 2025 λόγω της άρνησής της να δεχθεί πτήσεις επαναπατρισμού απελαθέντων μεταναστών, και εν τέλει η Κολομβία συμμορφώθηκε. Ομοίως, σύμφωνα με πηγές του Λευκού Οίκου, οι δασμοί σε βάρος Καναδά και Μεξικού βάσει του εκτελεστικού διατάγματος της 2ας Απριλίου 2025 μπορούν να μειωθούν από το 25% στο 12% εφόσον τα δύο κράτη συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις του προέδρου Τραμπ αναφορικά με θέματα μετανάστευσης και διακίνησης ναρκωτικών ουσιών. Κατά συνέπεια, η επαναφορά της εμπορικής αμοιβαιότητας, ακόμα και αν δεχτούμε τη στρεβλωμένη εκδοχή της που προτάσσεται με ττους δασμούς Τραμπ, φαίνεται ότι δεν συνιστά την πραγματική προτεραιότητα. Αντίθετα, οι δασμοί Τραμπ εντάσσονται σε μία στρατηγική τύπου «μαστίγιο και καρότο» που έχει ως πρωταρχικό στόχο την ευρύτερη γεωπολιτική ευθυγράμμιση με τις ΗΠΑ.
*Ο Αναστάσιος Γουργουρίνης είναι επίκουρος καθηγητής στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ
