O νικητής τα παίρνει όλα, ο χαμένος δεν παίρνει τίποτα: Ο κόσμος ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος

Η ταπεινωτική μεταχείριση που επιφύλαξε ο Ντόναλντ Τραμπ στον Βολοντίμιρ Ζελένσκι, ήταν απολύτως αναμενόμενη από έναν ηγέτη που αντιμετωπίζει τη διεθνή πολιτική ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος.  Το δόγμα «ο νικητής τα παίρνει όλα, ο χαμένος δεν παίρνει τίποτα», είναι εγγύηση για την αμοιβαία καταστροφή και των δύο μερών υποστηρίζουν αναλυτές, που καλούν τους διεθνής ηγέτες αλλά και τους καθημερινούς ανθρώπους να «το πάρουν αλλιώς».

Σαρκοφάγα και φυτοφάγα

Ο πρώτος από τους ευρωπαίους ηγέτες που κάλεσε την ΕΕ να συμπεριφερθεί ως παίκτης σε παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος ήταν ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν, στη σύνοδο της Βουδαπέστης, αμέσως μετά τη σαρωτική νίκη Τραμπ.

Στην περίφημη ρήση του ότι ο κόσμος αποτελείται από σαρκοφάγα και φυτοφάγα ζώα, με τα πρώτα να κατασπαράσσουν τα δεύτερα, είπε ότι η Ευρώπη πρέπει να βγάλει «δόντια» και να γινει παμφάγο ον, για να μη γίνει λεία και «αγορά» για τα σαρκοφάγα του πλανήτη.  Άλλοι πολιτικοί, όπως ο πρωθυπουργός της Ισπανίας Πέδρο Σάντσεζ, παίρνουν αποστάσεις από τη λογική του θηράματος και του κυνηγού. «Ο εμπορικός πόλεμος είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, και δεν είναι προς το συμφέρον κανενός», είπε χαρακτηριστικά, στο περιθώριο της διεθνούς συνόδου του Νταβός, συστήνοντας στην ΕΕ να υιοθετήσει μια διαφορετική στρατηγική.

Ο εμπορικός πόλεμος είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, είπε ο πρωθυπουργός της Ισπανίας Πέδρο Σάντσεζ

Αντίληψη-παγίδα

Στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού, δυναμώνουν οι φωνές που προειδοποιούν ότι η νοοτροπία του «μηδενικού αθροίσματος», δεν είναι παρά μια παγίδα, από την οποία πρέπει να ξεφύγουμε.

«Η πεποίθηση ότι η ζωή είναι ένας ανταγωνισμός για πεπερασμένες ανταμοιβές, όπου το κέρδος του ενός επιβάλλει την απώλεια του άλλου,  έχει μολύνει σχεδόν κάθε πτυχή της σύγχρονης κοινωνίας. Aπό την εισαγωγή στα πανεπιστήμια μέχρι τη γοητεία που ασκεί η «ψυχαγωγία της επιβίωσης», με σειρές όπως το Squid Game», υποστηρίζει ο Ντάμιεν Κέιβ, ανταποκριτής των New York Times με ειδίκευση στις διεθνείς σχέσεις. «Καλώς ήρθατε στην εποχή του «μηδενικού αθροίσματος» – Τώρα πώς θα ξεφύγουμε από αυτήν;», γράφει σε εκτενές άρθρο γνώμης, ασκώντας κριτική όχι μόνο στην εξωτερική πολιτική του Τραμπ, αλλά και στην ίδια την κοσμοθεωρία ότι ο κόσμος χωρίζεται σε νικητές και ηττημένους.

Η κοσμοθεωρία του Τραμπ ότι οι άνθρωποι είναι είτε νικητές είτε ηττημένοι, ασπάζεται τη νοοτροπία των αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών του 19ου αιώνα

Το «παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος» ως επιστροφή στον 19ο αιώνα

Η σκέψη του «μηδενικού αθροίσματος» έχει εξαπλωθεί ως διανοητικός ιός, από τη γεωπολιτική μέχρι την ποπ κουλτούρα και τις ανθρώπινες σχέσεις. Αλλά πουθενά δεν είναι πιο δραματικά εμφανής αυτή η νοοτροπία από ό,τι στις διεθνείς σχέσεις, όπου ο πρόεδρος των ΗΠΑ διαλύει ότι έχει χτιστεί μέχρι τώρα στο πεδίο της «συνεργατικής» εξωτερικής πολιτικής, με τον εμπορικό προστατευτισμό και τις εδαφικές διεκδικήσεις – ξεκινώντας με το κανάλι του Παναμά και τη Γροιλανδία.

Η κοσμοθεωρία του Τραμπ,  διαμορφωμένη από τη διδασκαλία του πατέρα του ότι οι άνθρωποι είναι είτε νικητές είτε ηττημένοι, ασπάζεται τη νοοτροπία των αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών του 19ου αιώνα. Στον κόσμο του Τραμπ, είσαι είτε θηρευτής είτε θήραμα – ένα σφυρί ή ένα αμόνι.

Είσαι σφυρί ή αμόνι

Ο Τραμπ δεν είναι ο μόνος που σκέπτεται έτσι.  Ηγέτες όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Σι Τζινπίνγκ αντιμετωπίζουν ομοίως τις διεθνείς σχέσεις ως ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, όπου η ισχύς και η ευημερία υπάρχουν σε περιορισμένες ποσότητες, καθιστώντας τον ανταγωνισμό και την αντιπαράθεση αναπόφευκτες.

Σύμφωνα πάντα με το άρθρο των New York Times, η αντίληψη αυτή συνιστά απομάκρυνση από τη διεθνή τάξη μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η οποία βασίζεται στην αλληλεξάρτηση και το αμοιβαίο όφελος. Αυτό το σύστημα, παρά τα ελαττώματά του, παρήγαγε αξιοσημείωτη παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη και ακόμη και συνθήκες πυρηνικού αφοπλισμού, υποστηρίζουν οι θιασώτες του μετα-ψυχροπολεμικού status quo.

«Η επιστροφή στη σκέψη μηδενικού αθροίσματος τώρα είναι κατά κάποιον τρόπο μια αντίδραση στη σκέψη θετικού αθροίσματος της μεταψυχροπολεμικής εποχής», εξηγεί ο Χαλ Μπραντς, καθηγητής διεθνώς σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins.  «Αυτό που εκτυλίσσεται τώρα είναι μια απόρριψη της σκέψης της αφθονίας και των συνεργατικών πλαισίων – μια κυνική, αλλά μεταδοτική νοοτροπία »ή εμείς ή αυτοί», που εξαπλώνεται σε σύνορα και κοινότητες».

Η ψυχολογία της έλλειψης

Η σκέψη μηδενικού αθροίσματος έχει βαθιές  ρίζες, στην ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους. Οι πρόγονοί μας ανταγωνίζονταν για πεπερασμένους πόρους για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Όμως πρόκειται για μια λογική που επιμένει, ακόμα και όταν έχει επιτελέσει τον εξελικτικό της ρόλο, τονίζουν κοινωνικοί επιστήμονες.

Η έλλειψη και η απειλή είναι οι κινητήριες δυνάμεις για τη λογική του μηδενικού αθροίσματος. Μια διαπολιτισμική μελέτη του 2018 διαπίστωσε ότι τέτοιες πεποιθήσεις εμφανίζονται πιο έντονα «σε ιεραρχικές κοινωνίες με οικονομική ανισότητα στη κατανομή πόρων που βρίσκονται σε σπάνη».

Πραγματικότητα ή προκατάληψη

Το πιο κρίσιμο όμως είναι ότι η λογική του μηδενικού αθροίσματος, δεν αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα αλλά κυρίως την αντίληψή μας γι’αυτήν. Όπως σημείωσε πρόσφατη έρευνα στην ακαδημαϊκή επιθεώρηση Journal of Personality and Social Psychology, «οι καταστάσεις καθαρά μηδενικού αθροίσματος είναι εξαιρετικά σπάνιες». Σκεφτείτε τον ανταγωνισμό στο χώρο εργασίας: ενώ δύο συνάδελφοι μπορεί να διεκδικούν μία προαγωγή, η μακροπρόθεσμη επιτυχία τους παραμένει αλληλεξαρτώμενη με βάση την ομαδική απόδοση.

Ψυχολόγοι ονομάζουν αυτά τα φαινόμενα ως «προκατάληψη μηδενικού αθροίσματος». Να βλέπεις τα πάντα ως έναν εξοντωτικό ανταγωνισμό εκεί όπου η συνεργασία θα απέφερε καλύτερα αποτελέσματα. Αυτή η νοοτροπία, ενώ συχνά μεταμφιέζεται σε σκληρό ρεαλισμό, στην πραγματικότητα πηγάζει από το φόβο. Στενεύει την προοπτική, εντείνει τον ανταγωνισμό και μας κάνει να μη βλέπουμε καν τις δυνατότητες συνεργασίας.

Η δίψα των ΗΠΑ για σπάνιες γαίες και εδαφικές κτήσεις, μας γυρνάει στην εποχή των αυτοκρατοριών

Ιστορικές συνέπειες

Η πιο πρόσφατη ιστορική περίοδος  στην οποία κυριάρχησε η σκέψη μηδενικού αθροίσματος ήταν η  ευρωπαϊκή αποικιοκρατία από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Μια περίοδος που θεώρησε ότι ο παγκόσμιος πλούτος είναι πεπερασμένος και μετριέται με εδαφικές κτήσεις και πολύτιμα μέταλλα.  Ο Τραμπ έχει ρομαντικοποιήσει αυτή την περίοδο, υποστηρίζοντας ότι «ήμασταν πιο πλούσιοι από το 1870 έως το 1913… όταν ήμασταν μια χώρα με δασμούς».

Αντιθέτως, υποστηρίζει ο ανταποκριτής των New York Times, οι  ΗΠΑ είναι αποδεδειγμένα πλουσιότερες σήμερα. Επιπλέον, ενώ οι συνέπειες μιας «αποικιοκρατικής» αντίληψης είναι αποδεδειγμένα καταστροφικές: Οι μερκαντιλιστικές πολιτικές και οι ανταγωνισμοί μεταξύ ιμπεριαλιστικών αυτοκρατοριών παρήγαγαν ανισότητα και ατελείωτες συγκρούσεις. Πρόκειται για το πιο εξελιγμένο παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος από όλα: Τον πόλεμο.

Η καταστροφική σκέψη του μηδενικού αθροίσματος που προκάλεσε τον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε τελικά σε ένα νέο διεθνές σύστημα που σχεδιάστηκε για να καταστήσει την οικονομική συνεργασία πιο συμφέρουσα από την εδαφική κατάκτηση.

Kρίση νοήματος

Γιατί αναβιώνει σήμερα η αντίληψη ότι τα πάντα είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος; Η οικονομική ανισότητα παίζει ρόλο,  αλλά ο ψυχολόγος Τζερ Κλίφτον, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, προτείνει έναν βαθύτερο παράγοντα: Το «νόημα μηδενικού αθροίσματος».

Ο καθηγητής, που επιβλέπει μια μεγάλη έρευνα για τις λεγόμενες «πεποιθήσεις του αρχέγονου κόσμου» (primal world beliefs), θεωρεί ότι ο πιο διαδεδομένος φόβος σήμερα, στις ΗΠΑ, δεν είναι η έλλειψη τροφίμων ή πόρων, αλλά η έλλειψη νοήματος. «Είμαστε ένας λαός που θέλει απεγνωσμένα να έχει σημασία».

Πολλοί Αμερικανοί παλαιότερα έβρισκαν νόημα στον λεγόμενο «αμερικανικό εξαιρετισμό» (execptionalism). Την πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ αποτελούν μια παγκόσμια εξαίρεση, και είναι χτισμένες πάνω σε κοινά ιδανικά, και όχι πάνω μια κοινή εθνική ταυτότητα, άρα μπορούν να αποτελέσουν έμπνευση για παγκόσμιες αλλαγές προς το καλύτερο. Σήμερα, οι δημοσκοπήσεις δείχνουν πρωτοφανή απροθυμία για την Αμερική να διαδραματίσει ηγετικό διεθνή ρόλο, γεγονός που αντανακλά μια κρίση εθνικού σκοπού.

Ξεφεύγοντας από την παγίδα του μηδενικού αθροίσματος

Η σκέψη μηδενικού αθροίσματος δημιουργεί μια προβλέψιμη αντίδραση. Όταν οι άνθρωποι αναγκάζονται να βρεθούν σε σενάρια νίκης ή ήττας, συχνά ελαχιστοποιούν τις επενδύσεις και αποσύρουν πόρους. Ο παίκτης σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος,  συνήθως δυστυχής και δύσκολος στη συνεργασία, βρίσκει λιγότερους πρόθυμους εταίρους.

Ο καθηγητής Μάιλ Σμίθσονς, ο οποίος έχει μελετήσει την ψυχολογία του μηδενικού αθροίσματος εδώ και δεκαετίες, σημειώνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να διδαχθούν να αναγνωρίζουν και να απορρίπτουν αυτές τις  αντιλήψεις,  μέσω διαβούλευσης και καθοδήγησης. Η έρευνα επιβεβαιώνει ότι με την πρακτική εξάσκηση μπορούμε να εκπαιδευτούμε να εντοπίζουμε τις ευκαιρίες για καταστάσεις win-win, όπου όλοι κερδίζουν, αντί να βλέπουμε μόνο εχθρούς ή ανταγωνιστές.

Καθώς η σκέψη μηδενικού αθροίσματος εξαπλώνεται σαν «πολιτιστικός ιός», το να μάθουμε να την αναγνωρίζουμε και να αντιστεκόμαστε σε αυτήν, καθίσταται απαραίτητη όχι μόνο για την προσωπική ευημερία, αλλά και για το συλλογικό μας μέλλον, καταλήγει ο αρθρογράφος των ΝΥ Τimes.