Αμερικανοί επιστήμονες αποχαιρετούν τον Ρώσο που συντέλεσε στο τέλος του πυρηνικού ανταγωνισμού

Με ένα μακροσκελές αφιέρωμα τέσσερις Αμερικανοί επιστήμονες αποχαιρετούν τον άνθρωπο που κατάφερε να πείσει τη χώρα του, τότε ΕΣΣΔ, να ανακόψει τον πυρηνικό ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980, τον Γεβγκένι Βελίχοφ.

Ο Βελίχοφ, ο πιο σημαντικός τεχνικός συντελεστής στις επιτυχημένες προσπάθειες του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να τερματίσει την κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών ΕΣΣΔ-ΗΠΑ πέθανε στις 5 Δεκεμβρίου 2024, σε ηλικία 89 ετών.

Τέσσερις Αμερικανοί επιστήμονες τιμάνε τον Ρώσο συνάδελφός του στο The bulletin of the Atomic Scientists καταγράφοντας τα επιτεύγματά του.

Το 1974, ο Βελίχοφ εξελέγη στη Σοβιετική Ακαδημία Επιστημών και, το 1978, έγινε Αντιπρόεδρος της Ακαδημίας για τις Φυσικές Επιστήμες.

Εν μέρει λόγω του ενδιαφέροντός του για τα λέιζερ υψηλής ισχύος, έγινε επίσης τεχνικός σύμβουλος σε προγράμματα όπλων υψηλής τεχνολογίας στην Κεντρική Επιτροπή του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος.

Γύρω στο 1980, ο Βελίχοφ συμμετείχε σε μια αναθεώρηση της κεντρικής επιτροπής μιας πρότασης για τη δημιουργία μιας σειράς αναχαιτιστών πυραύλων σε τροχιά γύρω από τη γη για να υπερασπιστεί την ΕΣΣΔ από τους αμερικανικούς πυρηνικούς βαλλιστικούς πυραύλους. Το σύστημα απορρίφθηκε ως υπερβολικά δαπανηρό και ευάλωτο.

Αυτή η εμπειρία, ωστόσο, βοήθησε στην προετοιμασία του Βελίχοφ για την εσωτερική σοβιετική συζήτηση σχετικά με το πώς να ανταποκριθεί στον Πόλεμο των Άστρων που ανακοίνωσε το 1983 ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ρόναλντ Ρέιγκαν.

Απάντηση στον «Πόλεμο των Άστρων»

Το 1982, έγινε πρόεδρος μιας επιτροπής που ιδρύθηκε στη Σοβιετική Ακαδημία για να συνεργαστεί με τη νεοσύστατη Επιτροπή Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ για τη Διεθνή Ασφάλεια και τον Έλεγχο των Όπλων.

Παράλληλα, ο Βελίχοφ συμμετείχε σε διεθνείς συζητήσεις για τον έλεγχο των πυρηνικών όπλων που πρωτοστάτησαν οι Pugwash Conferences on Science and World Affairs και η συνδεδεμένη Σοβιετική-Αμερικανική Ομάδα Μελέτης Αφοπλισμού, κατά την οποία συζήτησε με τον Ρίτσαρντ Γκάργουιν -έναν εκ των 4 συνυπογράφοντων του άρθρου- τις δυνατότητες σημαντικής μείωσης των πυρηνικών οπλοστασίων ΕΣΣΔ και ΗΠΑ σε 2.000 από 30.000 και 20.000 που ήταν τότε αντίστοιχα.

Το 1984, ο Βελίχοφ συνόδευσε τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τότε ανερχόμενο αστέρι στην Κεντρική Επιτροπή, σε συναντήσεις στο Λονδίνο. Μετά από αυτές τις συναντήσεις, η πρωθυπουργός του Ην. Βασιλείου Μάργκαρετ Θάτσερ δήλωσε: «Μου αρέσει ο κ. Γκορμπατσόφ. Μπορούμε να κάνουμε δουλίτσες μαζί».

Τον Μάρτιο του 1983, ο Πρόεδρος Ρόναλντ ανακοίνωσε τον περίφημο «Πόλεμο των Άστρων» καλώντας τους Αμερικανούς επιστήμονες να συμμετάσχουν σε μια προσπάθεια να δημιουργήσουν άμυνες που θα καθιστούσαν τους πυρηνικούς βαλλιστικούς πυραύλους «ανίσχυρους και απαρχαιωμένους».

Αυτό ώθησε τον Βελίχοφ να δημιουργήσει την Επιτροπή Σοβιετικών Επιστημόνων για την Ειρήνη και την Πυρηνική Απειλή (CSS). Η επιτροπή πραγματοποίησε μελέτες σχετικά με την πιθανή αποτελεσματικότητα των αντιβαλλιστικών πυραυλικών συστημάτων που συζητούνται στις ΗΠΑ και τα αποσταθεροποιητικά κίνητρα που θα δημιουργούσαν και στις δύο πλευρές.

Το CSS απηύθυνε επίσης μια δημόσια «έκκληση προς τους επιστήμονες του κόσμου», υποστηρίζοντας ότι «δεν υπάρχουν αποτελεσματικά αμυντικά μέσα στον πυρηνικό πόλεμο» και «ο πυρηνικός αφοπλισμός είναι ο μόνος τρόπος [για να] διασφαλιστεί η πραγματική ασφάλεια».

Απαγόρευση πυρηνικών δοκιμών

Τον Μάρτιο του 1985, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έγινε Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής και ξεκίνησε αμέσως μια ευρεία εκστρατεία για τη μεταρρύθμιση της ΕΣΣΔ και της εξωτερικής της πολιτικής, υποστηρίζοντας μια πολιτική «γκλάσνοστ». Η πρώτη του πρωτοβουλία να τερματίσει τον αγώνα πυρηνικών εξοπλισμών ήταν στις 6 Αυγούστου 1985, όταν ανακοίνωσε μονομερές μορατόριουμ στις σοβιετικές πυρηνικές δοκιμές.

Οι υπόγειες πυρηνικές δοκιμές δεν είχαν απαγορευτεί στη Συνθήκη Μερικής Απαγόρευσης Πυρηνικών Δοκιμών Σοβιετικών-ΗΒ-ΗΠΑ του 1963 λόγω της απροθυμίας των Σοβιετικών να συμφωνήσουν με το αίτημα των ΗΠΑ για έως και πέντε επιθεωρήσεις ετησίως εντός της ΕΣΣΔ σε τοποθεσίες ύποπτων σεισμικών γεγονότων.

Τον Οκτώβριο του 1985, σε ένα συνέδριο στην Κοπεγχάγη για την πρόταση του Νιλς Μπορ για έναν «Ανοιχτό κόσμο», ο Βελίκοφ ενημέρωσε τον φυσικό Φρανκ Ν. φον Χίπελ -που συνυπογράφει το αφιέρωμα- για μια εκπληκτική ανατροπή του απορρήτου της σοβιετικής κυβέρνησης: Η ΕΣΣΔ θα ήταν πρόθυμη να επιτρέψει σε μια ξένη ομάδα να εγκαταστήσει σεισμόμετρα γύρω από την κύρια σοβιετική περιοχή δοκιμών κοντά στο Semipalatinsk στο Καζακστάν.

Ένας από τους αρθρογράφους, ο πυρηνικός φυσικός, Τόμας Κόχραν, που τότε ήταν στο Συμβούλιο Άμυνας Φυσικών Πόρων (NRDC), υποστήριζε ήδη ένα κοινό έργο για τη δημιουργία σεισμικών σταθμών γύρω από τις σοβιετικές και τις αμερικανικές εγκαταστάσεις πυρηνικών δοκιμών.

Η συνάντηση του 1987

Τον Μάιο του 1986, οι Βελίκοφ και φον Χίπελ οργάνωσαν μια διεθνή συνάντηση στα κεντρικά γραφεία της Σοβιετικής Ακαδημίας για να συζητήσουν πώς να προχωρήσουν σε μια επίδειξη επαλήθευσης απαγόρευσης δοκιμών στη χώρα.

Η αντιπροσωπεία των ΗΠΑ περιελάμβανε τον Κόχραν, τον Μπιλ ΝτεΓουίντ (τότε πρόεδρος του NRDC) και τον Τσαρλς Αρσάμπο, έναν Αμερικανό σεισμολόγο.

Ο Βελίχοφ είχε μόλις επιστρέψει από το Τσερνόμπιλ όπου υπηρετούσε ως τεχνικός σύμβουλος στην προσπάθεια να σταματήσει η έκλυση ραδιενέργειας από τη Μονάδα 4 και είχε συσσωρεύσει μεγάλη δόση ακτινοβολίας, συμπεριλαμβανομένου ενός ελικοπτέρου που αιωρούνταν πάνω από τον αντιδραστήρα, προσπαθώντας να προσδιορίσει την κατάσταση του πυρήνα.

Στη συνάντηση, ο Κόχραν παρουσίασε την πρότασή του για κοινή επαλήθευση των κύριων τοποθεσιών πυρηνικών δοκιμών στην ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ. Ο Βελίχοφ υπέγραψε συμφωνία για λογαριασμό της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών και ο Μπιλ ΝτεΓουίντ για λογαριασμό του NRDC.

Ο Τσαρλς Αρσάμπο συμφώνησε να οργανώσει μια ομάδα σεισμολόγων για το NRDC. Ο Βελίχοφ προέτρεψε να έρθουν στην ΕΣΣΔ σε περίπου ένα μήνα – πολύ πριν επιτραπεί σε μια σοβιετική ομάδα παρακολούθησης να πάει στις ΗΠΑ.

Όταν η πρωτοβουλία συζητήθηκε στο Πολιτικό Γραφείο, υπήρξε έντονη αντίθεση στο προτεινόμενο μονομερές άνοιγμα, Αλλά το NRDC είχε κινηθεί γρήγορα και, τον Ιούλιο του 1986, οι σεισμολόγοι των ΗΠΑ έκαναν ήδη μετρήσεις σε απόσταση μικρότερη των 200 χιλιομέτρων από τη σοβιετική περιοχή δοκιμών στο Καζακστάν.

Αυτή η εκπληκτική επίδειξη διαφάνειας αναζωογόνησε την υποστήριξη για μια Συνολική Συνθήκη Απαγόρευσης Δοκιμών (CTBT) στο Κογκρέσο των ΗΠΑ. Η Βουλή των Αντιπροσώπων ψήφισε αμέσως υπέρ ενός έτους μορατόριουμ στις αμερικανικές πυρηνικές δοκιμές άνω του ενός κιλοτόνου, εάν η Σοβιετική Ένωση συνέχιζε το μορατόριουμ των δοκιμών της.

Μόνο Ινδία, Πακιστάν και Βόρεια Κορέα

Τελικά, το 1992, το Κογκρέσο διέταξε ότι, εάν άλλες χώρες σταματούσαν τις δοκιμές, οι πυρηνικές δοκιμές των ΗΠΑ θα τελείωναν μέχρι τον Οκτώβριο του 1996. Στο μεσοδιάστημα, θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν έως και 15 τελικές δοκιμές εάν χρειαζόταν για την αντιμετώπιση ζητημάτων ασφάλειας ή αξιοπιστίας κεφαλής.

Η κυβέρνηση Κλίντον αποφάσισε ότι δεν απαιτούνται περαιτέρω δοκιμές σχετικά με την ασφάλεια ή την αξιοπιστία και αγνόησε τις λίγες τελευταίες πυρηνικές δοκιμές της Κίνας και της Γαλλίας. Η διακοπή των δοκιμών στη Σοβιετική και στις ΗΠΑ κατέστησε δυνατές τις τελικές διαπραγματεύσεις για το CTBT, το οποίο άνοιξε για υπογραφή τον Σεπτέμβριο του 1996.

Μέχρι σήμερα, 178 χώρες έχουν επικυρώσει το CTBT, αλλά η συνθήκη δεν έχει ακόμη τεθεί σε ισχύ λόγω της έλλειψης επικύρωσης από τις ΗΠΑ και οκτώ άλλες χώρες. Ωστόσο, έχει γίνει διεθνής κανόνας. Μόνο η Ινδία, το Πακιστάν και η Βόρεια Κορέα έχουν κάνει δοκιμές από το 1996.